Жигитликни бла чёрчекликни оюнлары

Гепсоркъа

«Гепсоркъа» жигитликлери болгъанланы оюну болгъанды. Ол къалай ойналгъанын билгенни бюгюнлюкде хазна тапхын. Жорукълары уа аны былайдыла. Жагъалары бийик болгъан сууну юсю бла иничке агъачны аудуруп салгъандыла. Аны узунлугъу бек аздан 10 метр болургъа керекди. Сора ол баргъан суугъа кетерге къоркъмагъан жашла жыйылып, эришиу башланнганды. Ала къолларына мужураны алып, бир жагъадан бирсине ётгендиле.

Бу оюнну сабийле ойнагъан тюрлюсю да болгъанды. Ала сехледен жыгъылмай ётюшюп, чалыланы, юй ишленнген заманда бийикде салыннган хырыкланы юслери бла ким терк ётер деп, эришгендиле. «Гепсоркъагъа ушайбыз» - деп, бийикде агъачны орнатып, къолларына таякъланы алып, энишге кетселе да ачымазча этип, терк ётерге юйренип болгъандыла.

Дагъыда тар хуналаны юслери бла бастырыкъланы салып да эришгендиле. Ол оюнну этер ючюн, узун, бёкем агъачны тюшмезча бийигирек салып, бири бирине къарап бара билирге юйренирге боллукъду. Эришгенде жыгъылмай, тюшмей, бир жанындан бирси жанына ким терк жетсе, хорлагъаннга ол саналады.

Бехтир

Бу оюн айтылыу атына кёре «бехтур», «бек тур» деген эки сёзден къуралгъаннга ушайды. Аны алай болгъанына оюнну кесини хали шагъатлыкъ этеди. Бехтир – кюч кётюрген, тёзюмлюкню кёргюзтген 10-15 -жыллыкъ жашчыкъланы оюнларындан бириди.

Миллет оюнларыбызны тинтген эм жыйышдыргъан Таумырзаланы Далхат аны бек сейир оюнладан бирине санагъанды. Ол билдиргеннге кёре, анга къатышханланы саны алтыдан оннга дери болгъанды. Адам аслам болса, оюн бютюн иги ойналады. Эришмеклик уллу болады. Алай бла жаш адамла эки къауумгъа юлешиннгенден сора, оюн башланады. Эки къауумдан бири, чёпге кёре, тюбюнде туруп, экинчиси уа секирип болгъанды. Бир адам хунагъа таянып болгъанды. Анга «жастыкъ» дегендиле. Ол эгенча тюзлюкню бла терсликни айыргъанды.

Бек аллында тургъан башын «жастыкъны» къарын тюбюне тиреп тохтаса, къалгъанла уа аны ызындан, къоллары бла бири бирини арт бёксюмюнден тутуп, къаты аякъ тиреп тургъандыла.  Ол секирлик къауум а бехтирге тургъанланы юслерине жарашыргъа къадалгъандыла. Жарашып тохтагъандан сора, бир, эки, юч дегинчи, тюшерге жарамайды. «Жастыкъгъа» тургъан адам тюшюгюз деп сёлешсе, жашла бары да тюшюп, жангыдан секирип башлайдыла. Алай эте, ойнай, артдагъы топлукъ ташча тюшгюнчю кюрешгендиле. Ол тюшгенден сора: «Артындагъы жыгъылады», - деп, «жастыкъда» тургъан къычырып, оюнну жангыдан башларча онг береди.

Оюнну халыны юсюнден. Бехтирге тургъанла секиргенлени юзюлмегенлей кётюрюрге керекдиле. Секиргенле, тап секирирча этип, бехтирдегиле алагъа онг этерге керекдиле.  Бири сыртын гуппур этип неда къынгыр туруп секиргенни жыкъса, неда башха бузукълукъ салса, «жастыкъда» тургъан оюнну жангыдан башлатады.

Секирген заманда тап, артындагъыла бары да сыйынырча, онг берип секирирге керекди. Алгъа секирген иги секирмесе, артдагъыла бары да бирини юсюне къаланып, оюлуп кетерге боллукъдула. Кёп эм тюз секиралмагъанлагъа «гыржынчы» къауум дейдиле. Игилеге уа «алчы къауум» деген ат аталады.

Алан билек

Халкъыбызны кёп заманны унутулуп туруп, жангыдан кюч ала баргъан миллет оюнларындан бирине мен «Алан билек» деген оюнну санайма. Аны бюгюнлюкде асламында тойлада бла тюрлю-тюрлю фестивальлада кёрюр онг барды. Ол кеси бардыргъан тойларыбызда бу оюнну берк-терк бардырады. Анга къатышыргъа сюйгенле да не заманда да кёп боладыла. Бир-бирле аны тынч зат сунуп да чыгъадыла къатышыргъа. Алай ол ала оюм этгенча бош оюн тюйюлдю. Кертиси бла да, анда хорлар ючюн адамны иги билек кючю болургъа керекди.

Бу оюнну юсюнден миллетибизни хазнасына сакъ болуп тургъан Таумурзаланы Далхат (жаннетли болсун) кесини китабында былай жазады:

«Кече бла кюн айырылгъан заманда бардырылгъан оюнладан бири «Алан билекди». Оюнну ныгъышлада, арбазлада, тойлада да ётдюрюрге боллукъду. «Алан билекни» этер ючюн  бир биринден женгилирек, къолгъа тап жарашхан юч-тёрт таш эм къулачдан узун болмагъан жонулгъан таякъ керекди.

Оюннга къатышхан адам ташладан бирин таякъны къыйырына бау бла къысып, къолу бла уа бирси къыйырындан тутуп, кётюрюрге кюрешеди. Аны къыйналмай  эталса, андан аууруракъ ташны къысып кётюреди. «Алан билекни» этип кёргенден сора, билек къарыулары болгъан жашла  анда да эриширге боллукъдула.

Шыкъыда туууп ёсген Кязим хажи кеси алан таякъны кётюрюп, эриширге бек сюйгенди. Аягъы акъсакъ болгъанлыкъгъа, аны билек кючю уллу болгъанды. Ол сейир да болмаз гюрбежиде ишлеп, кюн сайын билеклерини кючюн хайырланнган адамгъа. Шыкъычы жашчыкъланы алан билекни кётюртюп да хажи кёп сынагъанды.

Бу оюнну школлада, спорт заллада да этип кёрюрге боллукъду. Таш орунуна гантельле да жарарыкъдыла».

Басмагъа Таппасханлагъа Аминат хазырлагъанды.
Поделиться: