Халкъыбызны эрттегили жашауундан магъаналы суратла

Кавказ халкъланы, энчилеп айтханда, малкъар халкъны юсюнден эрттегили жыллада орус эм тыш къыраллы алимле, тинтиучюле, искусствоведле эм бирсиле да кёп жазгъандыла. Аладан бири, биз барыбыз да билгенибизча, белгили ингилизли альпинист, жолоучу эм этнограф, Уллу Британияны патчахыны атын жюрютген альпинист клубну къурагъанладан бири эмда аны келечиси Дуглас Уильям Фрешфильд (1845-1934) болгъанды. Ол Кавказгъа юч кере экспедиция бла келгенди: 1868 жылда, 1887 жылда, 1889 жылда. Ол жолоучулукъларыны чегинде Фрешфильд Осетияда, Малкъарда, Сванетияда болгъанды, Казбекге бла Минги таугъа ёрлегенди. Аны кесини айтыууна кёре, Кавказ «аны жашаууну уллу сюймеклиги» болгъанды.

Ол жолоучулукълада кёргенин, ачыкълагъанын, тинтгенин Дуглас Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген магъаналы ишинде туура этгенди. Экитомлукъ китап Лондонда 1902 жылда басмаланнганды. Анда Кавказны илму жаны бла тинтилиую, аны географиясыны, альпинистлерини, Малкъар ауузланы, малкъар халкъны атлары айтылгъан бир-бир инсанларыны эм башха затланы юсюнден айтылады.

Бу жазманы малкъар тилге алгъын жыллада ингилиз тилни тилманчы Улакъланы Борис кёчюрюп, халкъгъа саугъа этгенди. Аны басмада туура этиуде, хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасанны къыйыны уллуду. Алайды да, газетибизни бир ненча номеринде бизни халкъыбыз бла байламлы юзюклерин басмалайбыз. Ол жазмала мен миллет адамыма дегенни кёлюн кётюрлюклери да хакъды.

Малкъар бла малкъарлыла

Нальчикден деменгили чыранла бла Черекни башланнган жерине элтген эки жол барды. Ала уа Черек ёзендедиле. Бызынгыгъа жетер ючюн, кёпле артыкъ бек бийик болмагъан сыртла бла барадыла, не ючюн десенг, бу эски жол ыз иги кесек къысхады, эки черекни суулары бирге къошулгъан жер бла айланып баргъандан эсе.

Малкъаргъа уа тюз алайдан окъуна Черекни кюн чыкъгъан жанына бурулгъан ташлы сырт жол бла барадыла, ол а сыртланы этеклери, тюз жерлени къыйырыды. Алайда кёбюсюнде лёкъу бла агъач алма ёседиле. Адамла жашагъан жерле уа бек аз тюбейдиле. Ол жерде сыртланы ёзен жерге тирелген жеринде Къабарты башланады. Ол жерни атына аллай атлы тайпа болгъаны ючюн айтылгъанды.

1868 жылда Нальчикден чыгьып, Малкъаргъа эки кюнден сора жетгенбиз. Къазакъла да къалауур болгъан жерге аллай бир замандан сора жетдиле. Биз суудан бирси жанына ётгенибизден сора, агъач ариудан ариу бола башлады. Агьачны ариулугъу, бери биринчи кере келгенлени угъай, алгъын да былайлада айланып, энтта да къайтып келгенлени жюреклерин къозгъап, кёллерин кётюреди.

Жашил тау сыртланы башындан бери къарап тургъан ыранлада ёсген чырайлы адамла аланы ариулукъларына дагъыда ариулукъ къошадыла. Ханс бешиклеге бёленип, шорхулдап акъгъан шаудан суучукъла да, табийгъатны ариулугъуна шагъатлыкъ этип, жырлагъан тауушчукъларын чыгъарадыла. (1-чи том, 162-чи бет).

Бийик ёсген сыйдам къар агъачла, сыргъаларын энишге салындыргъан къалын жерк агъачла, бири бирине чырмалып ёсген терекле, алтын тюрсюнлю муркку, терекле да бийикликге созулуп ёседиле. Артыкъ уллу болмагъан, тёгерегин хансла бла терекле къуршалап тургъан, бетинде уа бийик тауланы, къаяланы ышанлары кёрюнюп тургъан кёл бизни кёлюбюзню кесине тартып: «Былайда, мени къатымда солуу ала кетигиз», - дегенча эди. Биз а андан арлакъгъа ётюп, чатырларыбызны орнатабыз.

1847 жылда бу кёл тёгереги бек уллу магьанасы болгьан бир ишге шагъатлыкъ этгенди: дуниягъа белгили болгьан, Дагъыстанда жашагъан миллетлени башчысы иймам Шамиль кесини жёнгерлери бла былайгьа келип, чатырларын тизип, уллу лагерь къурайды. Аны бу этген ишини умуту уа, былайда бу Малкъар теренлигинде жайлашып, сора Ара Кавказны къозутуп, былайдан башлап халкъны къозгъагъандан сора Къабартыгъа кирирге эди мураты. Аны ючюн кеси жанлы болгьан чеченлиле бла бирге сауут-саба бла дагъыда алты пушка да алып келгендиле.

Ол умут этген эди: «Таулула мени жанлы боллукъдула», - деп, алай а таулу тюркле кеслерин дин къарындашлары жанлы болгьан угъай, ол уллу тарны аллын бёгеп къоядыла. Экинчи кюн халны тюз болмагъанын ангылагъан Шамиль, чатырларын да жыйышдырып, ашыгъышлы халда ызларына къайтадыла эмда Чеченни бла Ингушну терен агъачларына, Владикавказны ары жанына ётедиле. Ол кюнле Кавказны тарыхыны бек жарсыулу эмда къоркъуулу кезиую эди. Муслийманланы аскер къауумлары, кеслерини миллет байракълары бла жигер атлыла къолларында мужуралары бла, къамалары бла, тюз да ол биз жомакълада окъугъан жорчуланы жортууларына ушай эдиле. Аны юсюнден а Россейни Правительствосу таулу эллени таматаларына бир тюрлю бир ыспас этерге да жарамагьанды. Ала болмасала эди, Кавказгъа къаллай уллу от чыгъаргъа боллукъ эди. Ол жалын эте тургъан от жанса уа, Къара тенгизден Хазар тенгизге дери къабыныллыкъ эди. (1-чи том, 162-чи бет).

Бу элледе (шёндюгю Огъары Малкъарны эллерини юсюнден барады сёз, - Б. У.) жашагъанланы барысы да бир тайпаны адамларыдыла. Аланы барысыны саны 13 000 адамдыла. Ала кеслерине тау тюрклюлебиз дейдиле, кеслерин Константинопольну къолгьа этген тюрклени бир бутагъына санайдыла. Эски заманлада алада патриархлыкъ болгъанды. Элде башчы болгъанды. Ол адам битеу эллилеге оноу этгенди. Ол адам кеси уа къолайлы юйюрню адамы. Ол оноудан не къартлыкъ хорлап, неда дуниядан ауушса, аны орунуна аны юйдегилеринден бири оноучугъа сайланнганды. Ол бий юйню адамларына уа оноуну элден эллеге айланып тургъан моллала этгендиле. Моллала уа кеслерини кезиулеринде оноуну не Истамбулдан неда Меккадан алып болгъандыла.

Оноу шёндю Нальчикден неда Владикавказдан келеди. Сора къырал wire оноу этерге салгъан адамына «старшина» дегенди. Ол а кесини ол элге этерик оноулу ишлерин элде жашагъан алгъыннгы таматала бла кенгешип, ишин алай тамамларгьа керек болгъанды. Аланы юй жашауларында эмда этген ишлеринде хазна айырма жокъ эди. Аланы байлыкълары уа – бир сюрюу къой, аллай бир да тууар мал. Ашлыкъны бек кёп ёсдюредиле, себеби – андан сыра этедиле. Ол сырадан ичип кетген немисли алим Ю.фон Клапрот (Ол Малкъарда 1808 жылда болгъанды, - Б. У.), аны Лондонда этилиучю «портер» сыра бла тенглешдиргенди! Кюн сайын этиучю ишлерини бири – сыра къайнатыргъа отун жыйыу болгъанды. Отун жюклер ючюн а эшеклени хайырланадыла.

Малкъарлыла чегет жерледе жашагъан адамланы кючлери бла да хайырланадыла: аланы кёбюсю мегрелле неда эбизеледиле. Ала Малкъаргъа чыранла, ауушла бла ётюп, таулулагъа чалгьы чаладыла, бичен этедиле, андан сора да, башха юй жумушларын тамамлайдыла. Ала эшекле бла отун да ташыйдыла. Кеслери уа спорт жараула этедиле, ныгъыш къурап, ушакъ этедиле, ма алай бла кюнлерин ашырадыла. Жашауда ала, уста уучула болуп къалмай, сёзге да уста нёгерлик этедиле. Аланы ушакълары кеси жашаулары бла байламлы боладыла асламысында. Бир-бирде уа аланы таурухлары Прометейден башланып Минги таугъа биринчи болуп ким ёрлегенине дери жетедиле (1-чи том, 165-166-чы бетле).

Эртте заманлада ёлгенлени къабырлары таш бла къаланыпдыла. Шёндюгю жашау этип тургъан жерлеринден узакъ тюйюлдюле. Сын ташла артыкъ бек сыйдам болгъанлыкъгъа, балта бла, керки бла жонулуптула. Къабырдагъы белгили, къолайлы адам болгьан эсе уа, аны сын ташы башхаладан бийикди: ол эр киши ёлюк эсе, сын ташны баш жанын уллу чалмагъа ушатадыла, ташны бетинде уа жазыула, ат, сурат, атны керекли затлары ишленипдиле. Ол затланы барысы да ёлгенни артында къалгъанлагъа аны эслеринде тутаргъа болушадыла. (1-чи том, 166-чы бет).

Биз атла бла Малкъаргъа жетип, бир тыгъырыкъ бла къонакъбайлыкъ этерик адамны юйю таба жол алгъаныбызда, юйчюклерини сыйдам башлары тиширыуладан топпа-толу эдиле. Аланы юслеринде узун къызыл къапталла, башларында уа тёгереги апасылдан тагъылып, энишге салынып тургъан сынжырлары болгъан боккачыкълары бар эдиле. Бизге сейирсинип, къараргьа сюйгенден, бетлерин ау бла жабаргъа унутуп окъуна къойгъан эдиле.

 Арбазлада уа узунбойлу, эркин санлы, сакъаллы кишилени къаууму жыйылып эди. Аланы барысыны да кюл бетли чепкенлери хазырлары бла, беллеринде уа бел башларында тагъылып къамала, къынлары да энишге салынып эдиле. Аланы ортасындан, барысындан бийигирек, къара жамычы кийген биреулен алгъа чыгъып, тилманчха хош келди айтады. Ол бу жерни бек таматасы, элге оноу этген адам болуп чыкъгьанды. Къыралны аллында бу жерни тынчлыгъы ючюн жууаплыды. Алгъын заманда ол элге келген къонакъланы кесини къонакъ юйюне элтип болгъанды. Энди уа аланы къалайда бош отоу неда бош юй болса, ары элтедиле, бир-бир кезиуледе уа элде сход этилген отоугъа окъуна. Анга уа «канцелярия» дейдиле.

Андан эсе уа ала ол элни къолайлыракъ тюкени да болгъан киши бла оноулашыргъа керек эдиле. Ол киши элде жюрюген адам- тёреден бир кесек башхаракъды, тюз жерде, къыйналса да, тюкен ишлегенди. Тургъан юйюню башын къанжал бла жапханды, юй тюбюне къангала тизгенди. Хар юч айдан Нальчикге барып, тюкенине хапчук келтирип, эллилеге жарап турады.

Къонакъланы алгъа кеслери аллына къонакъ отоуда къоядыла, аны къонакъ отоугъа санасакъ. Алайда къонакълагъа сейирсинип къараргъа сюйген, тынч кёллю адамла жыйылыпдыла.

Ингирге чайдан сора сагъат бир онда да тамата келип, къонакъ отоугъа киреди. Бу тийрели биреулен а кесин акъылман кёргюзтюрге сюйген къоз къатыш биширилген бисквитин да чайнай, отоугьа ийген сай табакъны башына жабылгъан жабыугъа кёз жетдирди.

Сор эл тамата, аны ызындан къарындашы, сора эл таматасыны жашы отоугьа киредиле. Аланы ызларындан биягъы хант къанганы кётюрюп, эки татарлы («таулу» демегенлигиди, - Б. У) киредиле. Хант къанганы юсюнде уллу сай табакъ, аны тюз ортасында айран тузлукъ къуюлгъан мияла аякъ, аякъны тёгерегинде уа галаула, галауланы юсюн¬де уа тылпыу эте тургъан эт. Аланы барысын да мында жюрюген тёреге кёре этгендиле. Аякъдагъы айран тузлукъ бизде жюрюген «соусча» хайырланылады.

Ушхууурну ахыры элни бек сыйлы таматасы къанга артындан къобуп кетгенлей болады. Аны ызындан къалгъанла да бир бирден чыгъып кетедиле. Кече арасына оюн-кюлкю да бошалады. Сора къонакъла болгъан отоугъа тёшек-жастыкъ келтиредиле. Мен айтып ангылатыргъа сёз табалмайма. Жерни быллай бир теренлигинде, быллай узакъ жерде бек къыйналып от этилген жерде, акъ къайын терекни къабугъу чыракъ орунуна жандырып тургьан жерде, жатар заман болгъанды деген оюмгъа была къалай келедиле дегенча шартлагьа эс бурурчады. (1-чи том, 168-чи бет).

Табийгъатны кёрюмдюсю мында бир да аламатды эмда кесини ариулугъу бла Альпы тауладан артха къалмайды. Табийгъатны бу айбат мюйюшюнде Кавказны энчи адети сезиледи. Чемерлиги бла кесин сюйдюрген жамауат къонакъ юйча кёрюнеди анга къарагъан адамгъа. (1-чи том, 171-чи бет).