Жюрекледе огъурлу ыз къойгъанды

Адыгланы кюнюне

2019 жылда 20 июньда алим-филолог Джамалдин Нахович Коков дуниясын алышханды. Юбилейи жетерге жыл жарым къалгъанда кетгенди ол жашаудан, ахыр кюнюне дери КъМКъУ-да ишин къоймагъанлай, жангы статьяла бла монографияла жазгъанлай. Бу материал филология илмуланы кандидаты, доцент Лейла Джамалдиновна Кокованы жазмаларына кёре хазырланнганды.

Джамалдин Нахович 1930 жылда  Малка элде туугъанды. Орус гитче класс мектепни ол Малка сууну онг жанында тауусханды, анда Конезавод 34 орналгъанды (бусагъатда Приречное эл). Битеу жашагъан къадарында ол биринчи устазы Раиса Николаевна Крашенинникованы унутмагъанды. Ол кезиуде жашчыкъ терк-терк Пятигорскеде болуучу эди, анда атасы ишлегенди.  Ол затла келлик заманда алим боллукъ жашха орус тилни дуниясына терен тюшюнюрге болушхандыла.

Школ билимин ол андан ары малка сегизжыллыкъ мектепде ёсдюргенди, артда педучилищеде, анда окъуй тургъанлай, чистописаниядан дерсле бергенди. Биринчи китабына, ол Нальчикде 1950 жылда басмаланнганды, Джамалдин Нахович В. Дмитриеваны «Малыш и жучка» деген хапарын къабарты тилге кёчюрмесин санагъанды. Нальчикде пединститутну тауусхандан сора ол, Ленин атлы МГПИ-ни аспирантурасына кирип, В.В. Виноградовча, П.Я. Черныхча, И.В. Устиновча атлары айтылгъан алимлени лекцияларына тынгылагъанды. Коковну илму башчысы орус тилден дерсликлени автору С.Е. Крючков болгъанды, аны бла жюрек байламлыкълары кёп жылланы юзюлмегенлей баргъанды.

Кандидат диссертациясын Москвада 1958 жылда, доктор диссертациясын а (ономастикадан) Тбилисиде 1975 жылда къоруулагъанды. 1953 жылдан 2019 жылгъа дери ол Къабарты-Малкъар къырал университетде ишлегенди. Вузда ол алгъа орус тил эм битеулю тил билиу кафедрагъа , ызы бла тилни тарыхы эм славян тиллени тенглешдириу кафедрагъа башчылыкъ этгенди. 2016 жылдан башлап ол ономастика эм социал-политика тинтиулени лабораториясыны таматасыны орунбасары эди. Профессор даража анга 1978 жылда берилгенди, къауум жылдан ол «КъМР-ни сыйлы илму къуллукъчусу» деген атха тийишли болгъанды. Ол КъМР-ни илму эмда техника жаны бла Къырал саугъасыны иесиди, РАЕН-ни, Халкъла аралы адыг илмуланы академиясыны керти келечиси эди.

Буруннгу славян тил, орус тилни тарыхы, орус диалектология, славян тиллени тенглешдириу грамматикалары – бу эм дагъыда башха ызланы билдиргенди студентлеге Джамалдин Нахович.  Аланы араларында энчи жерни «Основы ономастики» курс алгъанды. Адыг, малкъар, орус ономастика бла ол аслам жыл кюрешгенди, республикада ол жаны бла мурдорну къурагъаннга эмда Россейни белгили алим-ономастчыларындан бирине саналады.

Ономастикадан докладларын ол Софияда, Краковда, Москвада, Екатеринбургда эм башха шахарлада халкъла аралы конференциялада окъугъанды. Аны башламчылыгъы бла КъМКъУ-да  Шимал Кавказда биринчи болуп ономастика лаборатория ачылгъанды, анда  топонимлени эм антропонимлени энчи картотекасы, ономастикадан литература жыйылгъандыла.  Ономастика жаны бла  юч грант тинтиу бардырылгъанды, 2020 жылда «Шимал Кавказны эм Россейни Югун география жаны бла тинтиу» деген проекти ючюн (Екатеринбург) Джамалдин Наховичге  грантланы эришиуюню хорлам диплому берилгенди.

Ол вузну  тюрлю-тюрлю бёлюмлеринде «Основы ономастики»  курсну окъурча мурдорну къурагъанды. Студентлени тёлюлери Джамалдин Нахович бардыргъан ономастика семинарланы  жылыулукъ бла эсгередиле. Алагъа тынгылагъанла топонимлени, антропонимлени сейир къадарлары, жангы китапла, сёзлюкле, СМИ-леде ономастиканы юсюнден материалла бла шагъырейленнгендиле. Кезиулю семинардан сора тынгылаучула кетерге сюймегенлей, тукъумларыны, эллерини, шахарларыны жаратылгъан тамырларын билирге излегендиле.

Кесини илму ачыкълауларын Джамалдин Нахович жаланда биргесине ишлегенлеге бла студентлеге билдиргенден сора да, топонимика бла байламлы статьяларын, заметкаларын, орус тилни тарыхыны юсюнден материалларын, ономастика тестлерин жер-жерли газетледе, журналлада басмалагъанды. Окъуучула бла да къысха байламлыкъда болгъанды.

Джамалдин Нахович бир ненча топонимика экспедиция къурагъанды, алада жыйылгъан материаллагъа кёре  40 китап бла брошюра  басмаланнгандыла.  Аны чыкъгъан ишлерини саны, битеу бирге айтханда, 250 чакълы бир боладыла. Аладан бек белгилилери: «Къабарты география атла» (1966), «Адыг этнонимле» (1979), «Адыг (черкес) антропонимия соруула» (1973), «Адыг (черкес) топонимия» (1974), «Адыг (черкес) ономастикадан» (1983), «Малкъар топонимика сёзлюк» (1970, 2017), «Сайлама ишле» I том Адыг топонимия (2000), II том Адыг антропонимия (2001) эм кёп башхала.

Джамалдин Нахович кеси-кесине «расписанияда инсан» дегенди, кюнню аслам кесегин ол студентле бла оздургъанды. Аны къолунда юйреннген студентлени, артда республикада, Россейде, тыш къыралда ишлегенлени, санын санаргъа къыйынды. Атлары айтылгъан алимлени араларында да аны даражасы бийик болгъанды. Ала Коковну юсюнден айтхан бир къауум оюмну келтирейик:  

«…Бу китап ономастика эм лингвистиканы башха бёлюмлеринде ишлеге юлгюдю» (Французчадан кёчюрюлюп) Иоганнес Хубшмид. Гейдельберг университет, Германия. «Адыг (черкес) ономастикадан» китапха рецензиядан.

«Хурметли Джамалдин Нахович! Энтта бир уллу китабыгъыз чыкъгъаны бла алгъышлайма. Сизни жетишимлеригизге къууанама… эндиден башлап кёп жыллагъа Шимал Кавказны ономастикасы Сизни атыгъыз бла байламлыды… энтта да жазарыгъыгъызгъа ишексизме». Э. Мурзаев. Москва.

«Багъалы Джамалдин Нахович! Мен Сизни топонимика материалларыгъыз эм тинтиулеригиз бла хайырланнганлай турама, Сизни жангы китабыгъыз («Адыг топонимия») менде ишде сыйлы жерни аллыгъына ийнаныгъыз. Аны магъанасы чекледен эсе да уллуду. Ол битеу кавказоведениягъа, топонимиканы битеулю жарсыуларына да энчи магъаналыды…» В.И. Абаев, филология илмуланы доктору, АНР-ни Тиллени билиу институтну алчы илму къуллукъчусу.

Джамалдин Коков чамны сюйген, жютю акъыллы, билеклик этерге угъай демеген инсан болгъанды, ол бек башына адамлыкъны салгъанды. Адамны юсюнден эсгериуле унутулмагъан эселе, ол алыкъа сауду. Аны бла тюбешгенлени жюреклеринде ол огъурлу ыз къойгъанды.