Урушда – сапёр, мамырлыкъда – агъач уста

                                                                 Уллу Хорламны кюнюне

Темуккуланы Аскербийни бек иги таный эдим. Къоншуда тургъанбыз. Ол мал сояргъа уста болгъанды. Орамыбызда  той, къурманлыкъ болсун, тилете да турмай, ол жумушну айыпсыз  тамамлагъанды. Андан сора да, аны агъачдан абериле ишлерге уллу хунерлиги бар эди. Элде кёпле юй салсала, аны  чакъырмай къоймагъандыла.  

Тийреде  маллары болмагъанла, сабийге сют керек болса, анга, аны юй бийчеси Ауалиятха да баргъандыла. Ала экиси да, жомакъдача,бирге кёп жылланы жашагъандыла, ёлген да бирге этгендиле. Бирге десем да,  юй башчы ауушхандан сора бийче да кёп турмай кетгенди ызындан.

Мен Аскербийни уруш жылларыны юсюнден хапарларын  эшите тургъанма. 1941 жылны 28 июнунда юйдегиси ау тюбюнден чыкъгъынчы кетген эди фронтха. Алтмышынчы атлы аскерни эскадронларыны биринде къыркъ экинчи жылны март айына дери душман бла сермеше, Харьковну тийресинден башлап Кавказ тауланы этеклерине дери келгенди. Ол заманны ичинде нёгерлери бла бирге немислилени жюзле бла саналгъан атакаларына къажау тургъандан сора да, кёп кере сюнгю урушха кирип, душманны  адыргыгъа аз къалдырмагъанды.

Харьковну шимал жанында стратегия магъанасы болгъан къорууланыу  ызда уа фашистлени тохтаусуз атакаларын беш кюн бла беш кечени тыйып, къоншу бёлюмле жангы позициялада бегиннгинчи бек къаты уруш бардыргъан эдиле. Болсада,  полкну тёртден ючюсюн тас  этип, артха кетерге тюшген эди. «Ол тийреледе   бир да болмагъанча кючлю сермешле баргъандыла,-деп эсгергенди Аскербий.- Артха кетгенибизден сора бизни Харьковну къатында Лозовая деген станцияны къорууларгъа, анда болгъан  поездле кетгинчи, башха бёлюмле тылда жангы къорууланыу ызлада тохташхынчы бир атлам да  артха этмезге буйрукъ бередиле. Къылыкъсыз, аяусуз кюрешле, хар орам, хар юй, аны къой, станцияда болгъан хар вагон ючюн окъуна сагъатла бла атышыргъа тюшгенди. Миномёт топланы, гранатланы тауушлары, окъланы сызгъыргъанлары, автомат эм пулемёт  очередьле  адамланы сангырау этгенлери себепли солдатла, командирле не айтханларын эшитмей, хар ким урушну кеси аллына, кеси тап кёргенича бардыра эди. Болгъан къатыш-къара. Немислиле къалайда, бизникиле да къалайда болгъанларын ангыларгъа къыйынды. Болсада ушкок отну тютюню къаралтхан аскерчиле, буйрукъну толтура, атакагъа келген фашистлени кёбюн къоймай къыра эдиле».

Станциядан ахыр эшелон, ахыр къачхынчыла кетгенден сора артха тебирерге деп буйрукъ  келеди. Алай Аскербий къуллукъ этген батальондан  бек аз адам сау къалады. Ала алып чыгъаргъан эдиле бу къанлы сермешде жаралы болгъан таулу жашны…

Ол Микоян шахарда госпитальда майны ахырына дери жатады. Жарасындан иги да сау болгъунчу, аны Георгиевск шахаргъа, аскер бёлюмле къураучу пунктха жибередиле. Андан а сапёргъа  юйренирге Мцхети шахаргъа иедиле.  Аланы юйретген инструктор: «Сапёр жаланда бир кере жангылады»,- деген сёзлени терк-терк къатлаучу эди.

Аланы тюзлюклерине Аскербий кёп кере тюшюннгенди. Алты айны ичинде  пехотагъа, танклагъа къажау салыныучу минала эм башха чачдырыучу затла къалай хазырланылгъанларын, орнатылгъанларын, жерленнгенлерин, салыннган жерлеринден чачмай аланы къалай къурутургъа боллугъун жик-жиги бла билип чыгъадыла.

Усталыкъларын а Шимал Кавказны республикаларын гитлерчи аскерле салып кетген миналадан тазалауда сынайдыла. Алай бла 1942 жылны май айыны ахыр кюнлеринден башлап 1944 жылны январь айына дери 880-чи полкну сапёрларыны къауумунда болуп Аскербий, алгъа баргъан Къызыл Аскерни бёлюмлерине  жол ача, нёгерлери бла бирге  мингле бла  адамланы  ёлюмден сакълагъанды. «Инструкторну айтханын бир заманда унутмагъанма, бармакъларым бла минагъа тийип башлагъанлай  окъуна,  дыркъ деп эсиме тюшюп,  аны огъурлу сыфаты  кёз аллыма  келип къала эди»,-деп эсгергенди ол.

Алай бизни аскерлерибиз барлыкъ жолланы  миналадан тазалагъандан, фашистле былайтын келирге боллукъдула деген жоллагъа, жерлеге, кёпюрлеге эм башха  объектлеге минала салгъандан сора да, сапёрлагъа атакагъа барыргъа, сюнгю урушха кирирге, жаралыланы сермеш аулакъладан  чыгъарыргъа тюше эди. «Тил» келтирирге деп душман болгъан жерге  да жибериучю эдиле…

-Бир жол,-деп хапарлагъанды  Аскербий,- батальонну командири чакъырып, мени, дагъыда эки  нёгерими, бири Нальчикден Василий Бондаренко, экинчиси уа Ахмат  Фатулаев эди, разведкагъа барыргъа буйрукъ береди. «Минала салыннган жерле бла ётерге тюшерикди. Сизден сора  атакагъа барлыкъ солдатлагъа жол ачыгъыз, бир «тил» да келтире келигиз»,-дейди.

Аланы ахыр къорууланыу ызгъа дери ашырадыла, былайдан ары кесигиз барлыкъсыз, сакъ  болугъуз деп, чырпылы дуппурчукъда къоюп кетедиле.Ингирге дери  бугъунуп, артыкъ узакъда болмагъан элге къалайтын барыргъа  боллугъуна,  немислилени  къалайлада тургъанларына кёзлюкле бла къарайдыла, къалауурла къалайлада тохтагъанларын эсепге аладыла. Къарангыда уа тебирейдиле. Кече узуну миналаны  кетере, танг аласына элни  къыйырына жетедиле. Терезеден жарыгъы чыгъа тургъан  бир юйню къатында, къалауурну да агъызып, юйню ичине къарайдыла, жангыз офицерни  кёрюп,  суху киредиле да, уруп, эсин  аудуруп, кётюрюп чыгъадыла…

Ма ол жигитликлери эм батальон алгъа барлыкъ жолну миналадан тазалагъанлары ючюн  сапёрланы ючюсюн да «За отвагу»  майдалла бла саугъалагъан эдиле. Ол 1943 жылны кюз артында Каменец-Подольский шахарны къатында бизни аскерлерибиз алгъа баргъан кюнледе болгъан эди.

Бир жол а бизникиле, немислилени ууатып,  къорууланыу ызларын къолгъа этгенден сора душман, эс жыйып, контратакаланы башлайды. Тёрт жол бирге къошулгъан, стратегиялы магъанасы  болгъан ол къорууланыу ыз ючюн къаты сермешле башланадыла. Эки кюнню ичинде он кере ёшюн урадыла фашистле Малевинни батальону къоруулагъан ызгъа.

Сора шошаядыла. Командир сапёрланы чакъырады, кенг масштаблы картаны сюрмеленмеген къангаладан ишленнген столну  юсюне салады. «Ма биз былайдабыз, немислиле, ёшюн уруу бла болмазлыкъларын ангылап, атакагъа танкла бла келирге боллукъдула, деген оюм барды. Себеплик келмесе, бизни ишибиз хазна  боллукъ тюйюлдю. Болушлукъну уа тамблагъа дери сакъламагъыз, къорууланыу ызны да къолдан  ычхындырмагъыз дегендиле. Алайды да, ма бу тёрт жол къошулгъан жерге, аны тийресине да минала  салыргъа керекди, танкланы тохтатырча. Артиллеристледен  къутулсала да, аладан къутулмазча этерге керекди»,- дейди.

Сапёрла  ингир къарангысы тёгерекни игирек бассын деп сакълайдыла. Жетеулендиле. Бир кесекден немисли сёзле эшитиле  башланадыла. Аскербий бла аны нёгерлери шош болдула. Бауурланып, иги къарагъандан сора  эследиле тёрт жол къошулгъан жерде бир  бёлек фрицни. Сапёрла, бир бирге белги берип, сермешге хазырланадыла. Болсада немислиле тёрт жол айырылгъан жерден бери жанына келмей, жерге  бауурланып кюреше эдиле. «Минала саладыла,- деп келди Аскербийни эсине. -Бизнича, танкла  бла келирле деп къоркъадыла».

Немислиле миналаны салып бошап, кетерге хазырланнган кезиуде бизни сапёрларыбыз, автоматланы фашистлени юслерине айландырдыла. Жанында сауутну сермерге кюрешген офицерни Темукку улу, уруп, жаралы этди. Къалгъанла къол кётюрдюле.  Ма ол жигитлик ишге тири къатышханы ючюн саугъаланнган эди Аскербий Къызыл Жулдузну ордени бла 1944 жылны жазында.

Ол Берлиннге дери жетгенди. «Аскер жигерлиги ючюн» майдал бла да саугъаланнганды. Эльба   ючюн сермешлеге тири къатышханды, анда америкалы аскерчиле бла тюбешиуде да болгъанды, ол черекде къол-бет жуугъанды.  Берлинде юйлени, подвалланы, жолланы бла кёпюрлени миналадан тазалаугъа къатышханды.

Фашистлени ууатыугъа салгъан къыйыны ючюн артда Уллу Ата журт урушну экинчи даражалы ордени эмда кёп майдалла бла саугъаланнганды.  Аскерден СССР-ни  Баш Советини Президиумуну 1945 жылны 25-чи сентябринден Указына тийишлиликде эркин этилгенди эмда Берлинден тюзюнлей Къазахстаннга, Къызыл Шаркъ элге келгенди…

Орта Азияда,андан къайтхандан сора да Аскербий темирчи, агъач уста, къурулушчу болуп  ишлегенди. Жигерлиги, къолдан уста болгъаны, адамлыгъы да, аны къайда да намысы-сыйы жюрюгенди. Ол кёп грамоталагъа, багъалы саугъалагъа да тийишли болгъанды. Жамауат ишге да тири къатышханды, Хасанияда къартланы советини члени болгъанды. 16-чы номерли школну окъуучулары бла терк-терк тюбешип, уруш жолларыны юсюнден хапар айтханды,аланы адеп-къылыкъгъа юйретгенди.

Аскербий жюз жылгъа жууукъ жашап, 2001 жылда ауушханды. Алай иги тёлю къойгъанды. Аны бла Ауалиятны  тойларында  тукъумгъа кёп жаш бла къыз къошулсун деген алгъыш этилген эди да,ол толгъанды. Ала беш къыз бла юч жаш ёсдюргендиле. Аланы хар бири да юйюр къурап,  ишлеп, баш кечиндиредиле. Туудукълары,аладан туугъанла окъуна битеу да отуз боладыла.

ХОЛАЛАНЫ Марзият.
Поделиться: