Тау халкъланы школлары Кавказда жангы реформаланы, жорукъланы, жашау болумну мурдорун салгъандыла

КъМР-ни – 100-жыллыгъына

Кавказны халкълары Россейге къошулгъанлары бла регионда уллу тюрлениуле башланнгандыла: административ, политика, сюд, культура, билим бериу, илму, интеллигенцияны хазырлау эм башха сфералада да. Кавказ къазауатдан сора башланнган жангычылыкъланы юслеринден биз РАН-ны Къабарты-Малкъар илму арасыны гуманитар тинтиулени институтуну этнология бёлюмюню башчысы, тамата илму къуллукъчу, тарых илмуланы кандидаты, доцент  Дмитрий Прасолов бла   ушакъ бардыргъанбыз.

- Дмитрий Николаевич, кавказ халкъла Россейге къошулгъандан сора  тау миллетлени арасында интеллигенцияны къураугъа  артыкъда уллу магъана берилгенди. Аны сылтауу недеди?

-    Ол тау миллетлени жарыкъландырыр, аланы орус культурагъа юйретир, къыралгъа сюймекликге, кертиликге юйретир мурат бла этилгенди. Бу кезиуде  Нальчикде аманат (XIX ёмюрню 20-чы-50-чи жылла) эмда къабарты бийлени сабийлерини (XIX ёмюрню 50-чи жылла) школлары  къураладыла.

 1860 жылда Нальчикде тау халкъланы школу ишлеп башлайды. Даражасына кёре  ол уездный училищеге тенг этилгенди. Аны бошагъанла россейли гимназияны 4-чю классына кирирге боллукъ эдиле, аны бла бирге элледе устаз болуп ишлерге  эркинлик алгъандыла.

 Тау халкъланы школлары Кавказда жангы реформаланы, жорукъланы, жашау болумну мурдорун салгъандыла, регионну халкъларын россейли культурагъа сингдириуню женгиллетедиле. Алай  бла кавказ халкълада орус билим бериуню болушлугъу бла энчи   европалы-россейли идентичность къуралгъанды дерчады.

Алай тау школланы программаларыны къытлыгъыны, устазла жетишмегенини хатасындан интеллигенцияны къурау акъыртын, кемчиликле бла бардырылгъанды.  Нальчик округну тау школу тилекледен, эсгертиуледен сора  реальный училищеге жаланда 1909 жылда тюрлендирилгенди.

  Билим бериуню айнытыуну экинчи кезиую 1896 жылда башланнганды дерге боллукъду. Терк областьны халкъ училищелерини дирекциясыны башламчылыгъы бла Николай патчахны  къуллугъуна киргени бла байламлы Докшоково, Аргудан, Кайсын-Анзорово, Хату-Анзорово эм Кoгoлкино элледе бир жыллыкъ школла ачыладыла. 1902 жылда аллай школла 25 къабарты элде болгъандыла.

- Ол кезиудеги Россей империяны бла Кавказны   политика, социал-экономика жашаулары ахырда башха болгъандыла. Халкъланы жууукълашыулары неден башланнганды?

 - Къабартыны бла Малкъарны Россейге политика, социал жашаууна къошулууу халкъланы тёрели культурасында тюрлениуледен башланады. Къабартылыла бла таулула   ислам динни тутхандыла, деменгили къыралгъа къошулгъанлары бла уа политика мурдор тюрленнгенди. Алай бла культура, билим, халкъны жарыкъландырыу жангы амалланы излейди. Тёреле  бла жангырыу  бирикдирилгендиле: европалы эм ислам дунияны  жетишимлерини мурдорунда.

Эм магъаналы ишледен бири къабарты эм таулу тилледе  жазыуну къурау болады. Анда да ислам культураны бла   Россейли цивилизацияны себепликлери уллуду.   Ислам   халкълагъа ийман бла бирге арап эм тюрк жазыу культураны, Россей а Кавказгъа европалы цивилизацияны жетишимлерин келтиргендиле. 

Адыглада бла къарачай-малкъарлылада жазыу культураны къурау жаны бла биринчи атламла XIX  ёмюрню аллында башланнганлары белгилиди.   Шартлагъа кёре, къарачай-малкъарлылада жазыу культура адыгладан кечирек жарашдырылгъанды. Алай халкъны тюрк дуния бла байламлыкъларыны хайырындан  бу иш женгилирек бардырылгъанды.    Жазыу къуралгъынчы да таулуланы арасында татар, къумукъ, башха тюрк тилледе китапла жюрютюлгендиле, миллетни билимли адамлары восток къыралланы алимлерини, жазыучуларыны чыгъармаларыны тизмелерин окъуна къурагъандыла.

Адыглада XIX ёмюрню аллында къабарты тилде жазыуну жарашдырыуда Шора Ногмовну къыйыны уллуду. Петербургда илмуланы  академиясыны алими Шармуаны эм академик Шегренни  болушлукълары бла ол  харфлыкъны  орус, ызы бла уа арап  графикада чыгъаргъанды эмда «Грамматика» жазгъанды.

Орус графиканы мурдорунда къабарты харфлыкъны жайылыууна россейли илмуланы академияны келечилери да себеплик этгендиле. Ол кезиуде белгили алимле Кавказны тинтиу бла кюрешип башлайдыла, регионнга экспедицияла къураладыла,   халкъланы тиллерин, культураларын тинтиуге,  фольклоргъа, этнографиягъа сейир уллуду.  Жолоучулукъладан сора басмаланнган илму тинтиулени уа Россейни билим бериу учрежденияларында окъугъан кавказлыла ана тиллерине кёчюргендиле. Бу иш да  орус графиканы кенг жайылыууна уллу себеплик этгендиле.

 Къарачай-малкъар жазыу тилни къурау бла интеллигенцияны кёп келечилери кюрешгендиле:  Орусбийланы Сафарали бла Исмайыл, Кърымшамхалланы Ислам.   Алай миллет тилде басманы къурау къыйын жумуш болгъанды.  

1908 жылда Темир-Хан-Шураны типографиясында басмадан «Насийхатланы китабы» чыгъады. Ол арап графикада жазылып эди.  Тебердини иймамы – эл устаз Акъбайланы Исмайыл къарачай тилде биринчи окъуу китаб басмалагъаны да уллу жетишим болгъанды.   Ол «аджам» харфлыкъда басмаланнганларын айтырчады – Дагъыстанда арап графиканы мурдорунда къуралгъан жазыуда.

-  Тау халкълагъа жангы жашау болум бла бирге  алгъын танымагъан, эшитмеген тилге да юйренирге тюшгенди – орус тилге...

 - Реформаланы кезиуюнде  къабартылыланы бла таулуланы арасында орус тилни билгенлени саны кёбейгени баямды. Алай аланы асламы орус грамматикагъа бир класслы школлада юйреннгедиле, аны ючюн билимлери терен эди дерге жарамайды. Тау миллетлени арасында  орус тилни билгенлени азлыгъы къабартылыланы бла таулуланы реформалы социокультура болумгъа акъыртын сингнгенлерини белгисине санаргъа боллукъду. 

Алай официальный даражада орус тил  кенг жайылгъан эсе, халкъда уа  арап тил жюрютюлгенди. 1886 жылны шартларына кёре, элледе окъуй-жаза билгенлени асламы арап тилни хайырланнгандыла. Сюдню оноулары, юйюрню къурау бла байламлы келишимле, осуятла да, алгъынча, арап тилде хазырланнгандыла. Ол а Кавказны халкълары Россейге киргенлеринден сора да исламны  магъанасы уллу болгъанына шагъатлыкъ этеди.

-   Къалай-алай болса да, бу кезиуде къабартылыланы бла таулуланы иги билим алыргъа, россейли, битеудуния культурагъа, культура хазнагъа юйренирге онглары болады...

- Ол алайды. Тау миллетлени келечилери Ставропольда (А.-Г. Кешев, К. Атажукин), Владикавказда гимназияда (М. Абаев), Закавказьеде тау устаз семинарияда  (П. Тамбиев, С. Клишбиев, А. Джабоев) билим алгъандыла.

XIX ёмюрню ахырында XX ёмюрню аллында къабарты эм таулу бий тукъумланы келечилери даражалы россейли билим бериу учреждениялада окъургъа онглары болгъанды. Сёзге, Харьковда технология институтда (Т. Шакманов), Санкт-Петербургну университетинде (М. Абуков, Г. Сохов), Санкт-Петербургну  политехника институтунда (И. Алтудоков, М. Паштов), в Киевни  университетинде (М. Кудалиев, А.Кармов) эм башхала.

Дагъыстанны, Кърымны, Поволжьени ислам окъуу учрежденияларында билим алгъанла да аз тюйюлдюле, ол санда Чабдарланы Сулемен,  Асанланы Локъман, Энейланы Алий эм башхала.

Алай бла Кавказ миллетлени бла россейли светский культураны араларында ушакъ тереннге киреди. Къабартыда бла Малкъарда профессионал юристле, инженерле, медикле, устазла  ишлеп башлайдыла, публицистика, журналистика къуралады.  Миллет интеллигенция  культураны жангы даражагъа чыгъарады – халкъ эм дин тёрелени бла  орус халкъны культурасын бирге сингдире.  

Ушакъны Тикаланы Фатима бардыргъанды.
Поделиться: