Тамашалыкъ табийгъатыбызгъа энчи хар бирибиз да сакъ болургъа керекбиз

Бизни республикада табийгъатыны ариулугъу, байлыгъы тыш къыраллада окъуна белгилиди. Алай адам болгъан жерде, не десенг да, тёгерекдеги къудуретге дайым сакъ болуп турургъа тюшеди. Бу ишни къырал бла бирге тюрлю-тюрлю экология жамауат организацияла, биригиуле да бардырадыла. Орус география жамауатны КъМР-де «Альтаир» жаш клубуну башчысы, краевед Мокъаланы Тенгиз да ол жумушла бла бек тири кюрешгенледен бириди.

- Тенгиз, республикада сен бармагъан жер болмаз. Бизде экология жаны бла болум къалайды; къаллай кемчиликлеге тюберге тюшгенди?

- Аланы саны, жарсыугъа, аз тюйюлдю. Мен мында эм башына кир-кипчик эркинликсиз тёгюлген жерлени юсюнден сагъыныргъа сюеме. Къайда болсанг да, биринчиден, аллай тёбеле илинедиле кёзге.

Сёз ючюн, бир талай заман алгъа, барыбыз да билген Жылы-Суулагъа барама. Ал жыллада, эсигизде эсе, ары жетген иги да къыйын эди: жолу узакъ, осал, бийик машина болмаса, башха техника бла тебирей да турма. Алай 2017 жылда ары жангы, эркин жол ишленнгени бла, ол тийрени дарманлы сууларын, хауасын кёрюрге, солургъа сюйгенлени саны бир ненча кереге кёбейгенди. Анда туруп кетгенле уа кеслеринден сора кир-кипчик тёбеле къоя эдиле. Ол тамашалыкъ жер алай терк багушланып башлагъанын кеси кёзюм бла кёргенде бек мудахланама.

Дагъыда Каменномостну къатында кёлле бардыла. Совет Союзну заманында «Санниковну жери» деген белгили кинофильмни бир кесегин да ма алайлада тюшюрген эдиле. Бир кере, мен ары туристлени элтип баргъанымда, кёллеге жете-жетмез кир-кипчик тёбе кёреме. Анда болмагъан затны тапмаз эдинг: къурулуш материалла, къалгъан-къулгъанла, тууар мыллыкла окъуна…

Жауун суула аланы жуууп, уулу затланы жер тюбю бла андан ары эл таба элтедиле. Алайдан арлакъда уа картоф бла нартюх ёсдюрюлген бахчала, малчылыкъ фермала. Жукъгъан аурууланы жайгъан хауле итлени саны да алайлада аз тюйюлдю. Аны барын да кёрген турист не зат айтырыкъды, бери энтта да къайтып келирге сюерикмиди?..

- Аладан къутулур амал къаллайды эмда кимле болушлукъ этедиле санга?

- Жылы-Суулада проблемагъа республиканы Правительствосу, жер-жерли власть органла, жамауат организацияла да эс бурмай къоймагъандыла. Правительствону оноуу бла ишчи къауум къуралгъанды. Ызы бла ары келгенлени регистрациясы этилип тебирегенди, адамла кеси кереклерине барырча жерле да орнатылгъандыла. Былтыр эм буруннгу жыл кёп заманны ичинде жыйылып тургъан кир-кипчик тёбеле азайып тебирегенлерини, ызы бла уа толусунлай кетерилгенлерини юсюнден эшитгенбиз. Шёндю анда быллай затланы тёге турмай, жыйып, тышына, тийишли предприятиягъа ташыйдыла. Аны бла «Экологистика» регион оператор кюрешеди. Этилген мадарланы хайыры бла ол тийре экология мардалагъа келиширча болгъанды, деп ышандыргъандыла жер-жерли администрацияда.

Шадхурейни юсюнден айтханда уа, ол кюн мен кёргеними суратха тюшюрюп, Битеуроссей халкъ фронтну (ОНФ) регион бёлюмюне билдирген эдим.  Анда аны олсагъат контрольгъа аладыла, районну администрациясына эсгериу этедиле. Аны юсюнден дагъыда республиканы Табийгъат байлыкъла эмда экология министерствосуна билдиргенбиз. ОНФ-ни экспертлери айтханнга кёре, анда болум экология катастрофагъа жете-жетмез чекден узакъда тюйюл эди. Алай бла тийре болжалына салынмай тазаланады, кир-кипчикни алайгъа ташыугъа да чек салынады.

Кесинг кёресе быллай шартланы тамыры неден чыкъгъанын. Кир-кипчик жыйылгъан тёбеле кеси алларына къуралмайдыла да. Ала бир-бир адамланы жууапсыз, былхымсыз, эринчек болгъанларын кёргюзтген затладыла.

Саулай айтханда, арт жыллада республикада бу жаны бла бек кёп иш этилгенди. Сёз ючюн, Урванда, Бахсанда, Терк эмда Май районлада эрттеден бери тургъан уллу кир-кипчик полигонла кетерилгендиле. Тырныауузда комбинатны ишинден къалгъан-къулгъанла тёгюлген жерде да рекультивация этилгенди.

- Сени оюмунга кёре, адамларыбызны табийгъатха аяулу болургъа кереклисине кёз къарамлары тюрленемиди?

- Бир жаны бла - хау, аллай тюрлениуле аз-маз эсленедиле. Алай саулай алып айтханда уа, адамларыбызны жанындан табийгъатха аяулукъ, сакълыкъ аслам халда эсленеди деп айтырча уа тюйюлдю. Мында къырал не къадар кёп кюрешип тургъанлыкъгъа, болум игиге айланырча хар бирибиз да къошумчулукъ этерге борчлубуз.

Дагъыда айтырыгъым: законлу халда къуралгъан свалкаладан да кете барыргъа тийишлиди. Къачан болса да, биз кир-кипчикни айырып жыйыу эмда ызы бла жарашдырыу системагъа кёчерге керекбиз. Кесинг кёресе, шёндю чыгъарылмагъан, сатыуда болмагъан зат жокъду. Адамла кёпден кёп товар хайырланадыла. Аны ахыры уа - къалгъан-къулгъанланы, кир-кипчикни саны кёбейе баргъаныды. Тергеулеге кёре, бир инсан бир жылны ичинде аладан жарым тонна этеди.

Иш алай болуп тураллыкъ тюйюлдю, эртте-кеч болса да, экологияны халы бек тапсыз чекге жетерикди. Андан къутулур ючюн а аллай затланы айырып жыйыуну къолгъа алыргъа керекбиз. Хау, мында къыралдан бек иги башламчылыкъ чыгъады: программала жарашдырыладыла, тийишли жумушлагъа ахча къоратылады, мадар этиледи. Алай, айтханымча, биз барыбыз да къатышмай иш боллукъ тюйюлдю. Биреу къалгъан-къулгъан пластикни, къагъытны, мияла сыныкъланы хар бирин да айырып жыйып, энчи контейнерлеге элтгенликге, ызы бла оноулан алагъа кир-кипчикни къатыш-къутуш этип тёкселе, башхала уа машиналарыны терезелерин ачып, шешаларын жол жанына атсала, аны къыйыны зырафына кетгеннге сана да къой.

- Болумну тюрлендирир амалын неде кёресе?

- Баям, ангылатыу ишни кючлендире барыуда. Экология законодательствогъа бузукълукъ этгенле, низамлыкъгъа сыйынмагъанла жууаплыкъдан къутулмазча этерге.

Биз да «Альтаирде» экология жаны бла юйретиуге эс бурмай къоймайбыз. Клуб жыйылып, къайда не тюрлю жумушла тындырса да, ызыбыздан жукъ да къоймазгъа, жолда эслеген кир-кипчикни да жыяргъа кюрешебиз. Жаш тёлюбюз башхала къурагъан экология акциялагъа, субботниклеге къатышады. Ёсе келген тёлю табийгъатха аяулуракъ болгъанын эслейме, ол да къууандырады.

- Эколог-активист ишингде къырал власть органла бла да байламлыкъла жюрютюрге тюше болур. Аладан болушлукъ, ангылаулукъ кёремисе?

- Тийишли къырал эмда жамауат структурала бла бирге дайым ишлейбиз. Мен ОНФ-ни регион бёлюмюнде ишчи къауумладан бирини таматасы болгъан кезиуде, эркинликсиз къуралгъан свалкаланы интерактив картасын жарашдырып, кёз кёрген затланы юсюнден властьлагъа билдирип тургъанбыз. Росприроднадзорну КъМР-де Управлениясында жамауат инспекторма, Табийгъат байлыкъла эмда экология министерствону келечилери, министрни кеси бла да бирге кёп жерледе болама.

Курортла эмда туризм министерство, РАН-ны КъМР-де Тау тийрелени экологиясыны институту бла да иги байламлыкъла жюрютебиз. Барындан да болушлукъ, билеклик кёребиз. Уллу кёллюлюк бири да этмейди. Къайда не тюрлю проблеманы юсюнден билип айтсакъ да, олсагъат мадар этилгенин белгилерге сюеме.

Адамларыбызгъа айтырыгъым а алайды: биз тургъан жер бек ариуду, тамашалыды. Быллай гитче республикада тюз эмда тик жерле, къаяла, таула, терен кёлле эмда терк суула, къалын ёсген агъачла да бардыла. Дагъыда ёзен тийреледе хауасы къургъагъыракъ, исси, таулада уа салкъын, мылылы. Солургъа, жерлеге къараргъа келген къайсы адамгъа да мында бир амал табылмай къаллыкъ тюйюлдю. Келигиз, аны барына да аяулу кёзден къарайыкъ. Тазалыкъны энчи хар бирибиз да жалчытмасакъ, аны тышындан келип этерик тюйюлдюле.

Улбашланы Мурат.
Поделиться: