Къарачай-малкъар адабиятны айтхылы чыгъармаларындан бири

Быйыл мартда КъМАССР-ни халкъ поэти, республиканы мектеплерини сыйлы устазы, этнограф эмда фольклорчу Шахмырзаланы Османны жашы Саид туугъанлы 135 жыл толады.

Аны чыгъармалары кёпдюле. Биз ала бла мектепде окъуп башлагъан замандан окъуна шагъырейленебиз. Алай эм магъаналы ишлеринден бири уа «Таулуну календары» деген поэмасыды. Биз да газет окъуучуларыбызны ол поэманы энчилиги бла алимлени илму ишлеринден шартларына таянып шагъырейлендирирге излейбиз.

Тилни тарых магъаналы шартын билиуде адабият чыгъармала кеслерини энчи жерлерин аладыла. Аны юсюнден айтханда, энчилеп Шахмырза улуну поэзиясын келтирирге боллукъду.  Поэтни, алимни жазгъанлары къарачай, малкъар халкъланы аууздан айтылгъан чыгъармаларына жууукъ келишедиле.

1970 жылда басмаланнган «Таулуну календары» къарачай-малкъар адабиятны айтхылыкъ чыгъармаларындан бириди. Автор аны къыркъ юч жылны ичинде жыйышдырып, сакълап тургъанды. Поэма онтогъуз кесекден къуралады, аны биринчи жетиси ыйыкъны кюнлерин суратлайдыла. Хар кюню жик-жиги бла жазылады. Сёз ючюн, баш кюн деп магъаналы ишлени ол кюн башлагъанлары себепли айтылгъанды. Геуюрге кюн – муну аты христиан дин бла байламлыды. Бараз кюн ёлген жууукъларыны къабырларын жокълагъандыла, от жандыргъандыла. Ол кюн жаш тууса, анга Бараз деп атагъандыла. Орта кюн – орталыкъ кюн дегенден чыгъады. Жауун тилегендиле. Байрым кюн а солургъа керек эди. Шабат кюн сыйлы кюннге саналгъанды. Шабатда туугъан къызчыкъланы да насыплыгъа санагъандыла, аны ючюн анга Шабадай деген атны атагъандыла. Бу ат чюйютлюледен келгеннге саналады. Ыйых кюн дарман хансла жыйгъандыла, сабийлеге чонгуракъладан дууачыкъла такъгъандыла. Ыйых кюн ишлеген адам не жаны бла да махтаулу, монглу болгъанды, ол кюн тохтамай ишлеген адамны берекетлиге, монглугъа санагъандыла.

Этнография поэманы аны ызындан баргъан онеки кесеги 12 айны юсюнденди. Январь – Башил ай, Февраль – Байрым ай, Март – Тотурну ал айы, Апрель – Тотурну арт айы, Май – Хычауман, Июнь – Никкола, Июль – Элия ай, Август – Къыркъар ай, Сентябрь – Къыркъаууз ай, Октябрь – Этыйыкъ ай, Ноябрь – Абустолну ал айы, Декабрь – Абустолну арт айы.

«Тотурну ал айы» деген кесекде аны юсюнден шарт айтылады. Поэмада жылны заманлары, сора жашау хал, кийимле, аш-сууну, къышха къалай хазырланнганларыны эмда мюлклерин къалай жюрютгенлерини юсюнден да сёз барады.  Чыгъарманы онунчу «Этыйыкъ» деген кесегинде тууар эмда ууакъ малланы этлерин жарашдырыуну, сакълауну юсюнден тынгылы жазылады. Дагъыда анда ата-бабаларыбыз ич жаудан чыракъ жарыкъны къалай этгенлерини юсюнден да айтылады. Чыгъармада таулуланы орта ёмюрде жашау халларыны юсюнден тынгылы хапар билирге боллукъду.

«Таулуну календары» - тарыхчылагъа, этнографлагъа, лингвистлеге бек керекли чыгъарма болгъанына даулаш жокъду. Анда бурун заманладан къалгъан сёзлени магъаналары да жазыладыла, къайсы жылда туугъанына кёре гороскоп да барды. Сёз ючюн, къытайлыланы жылын алайыкъ. Анда байракъланы юсюнден билдириуле бардыла. Таулулалада ала юч болгъандыла: жашил – мамырлыкъны белгисин кёргюзтгенди, къара – урушну, къазауатны. Ортасында жугъутурну башыны сураты бла кёк байрагъ а байрамгъа жораланнганды. Къара байракъны тёбен жанында мюйюшлеринден биринде кюн таякъла кёрюнедиле, ол душманны кюню ёчюлгеннге саналгъан белгиди, байракъны башында мюйюшюнде кюн таякъла уа «бизни кюн чыгъарыгъыны» хорламны белгисиди.

Къаллай календарь да кесилиги бла заманны, тёрелени, космологияны юсюнден хапарлайды. Аны кесини магъанасы да барды. Аны бла бирге бу поэмада заманны барыууну юсюнден да айтылады.

Къарачайлыла бла малкъарлыла хар кюннгю жашауларында заманны эки тюрлюсюн хайырланнгандыла. Ала былай белгиленнгендиле: тюйюмчек эмда керти ёлчемле. Биринчиге кёре ыйыкъланы санагъандыла, аны себепли жыл бошалыргъа элли эки ыйыкъ болургъа керек эди, тюйюмчеклени шынтагы халыны къысыу бла неда тартманы хайырланып   этгендиле. Экинчи белгини чертлеуюк таякъны юсюнде бичакъ бла белгиле этип болгъандыла. Аланы хар ай сайын жалчы салгъанды. Алай бла аны ишге алгъанны къолунда ненча ай ишлегенин белгилегенди.

Айны жангы ай туугъан кюнден башлап санагъандыла, башхача айтханда, эски кюнню батханы бла. Жангы кюн танг белги бере башлагъандан кече къарангысына дери.  

Тарых магъаналы билдириулеге кёре, ай-кюнлю халкъ календарь аланланы ёмюрлеринден къалгъаныны юсюнден айтады, анга аланлы христианланы белгилери болгъаныны шагъатында кёребиз. Адабият бла къарагъанда, бу поэма эпикалыды. Аны магъанасы да уллуду, хар башы уа бир затха жораланады.

Шахмырзаланы Саидни тири къармашыууну хайырындан къарачай-малкъар халкъланы кёп аууздан айтыулары эмда таурухлары сакъланнгандыла. Бу поэманы мурдорун хайырлана, малкъар халкъны тёрели «Рузлама» календары да тохташдырылгъанды. Аллай календарь бусагъатда да басмаланады.

«Не тарых магъаналы неда адабият чыгъармаладан биринде да бурун христиан культура эмда малкъарлыланы жашау халлары мындача туура бир жерде да кёргюзтюлмегенди», - деп жазады Локияланы Жамал. Чыгъарманы баш жигити – Тотурну сыфаты – бир затха да къарамай, аллыбызда халкъны сюйген ёкюлюча, алчысыча эмда акъылманыча кёргюзтюледи. Таулу тиширыуланы сыфатлары да магъаналыдыла. Ала кючлю, керек заманда баш иелерине билеклик, балаларына аналыкъ эте билген къолдан усталадыла.

Башда айтылгъан затланы эсге ала, Шахмырзаланы Саидни чыгъармалары къарачай-малкъар литературада энчи жерни алгъанларын айтырчады. Аны «Таулуну календарында» уа къарачай-малкъар этносну маданиятыны заман бла, тёрелери эмда ишлери бла байламлы баш магъаналы ышанларын эслерге боллукъду.

М. Адилова.
Поделиться: