Инклюзия - ол неди?

                                                                        Тарых

Инклюзия билим бериуде жангы амалды, биринчи кере жыйырманчы ёмюрде оруслу психолог Лев Выготский илмугъа кийиргенди аны, ол чекленнген онглары болгъан сабийлени бирси сабийле бла бирге окъутууну тюзге санауду.  Аны оюмуна кёре, сакъатланы жамауатдан айырып, энчи школлада окъутуу терсди. Алада  инвалидле жаланда бир бирлерин кёредиле, дуниядан ангыламлары болмайды, аны хатасындан артда адамла арасында кеслерин келишдиралмайдыла.

Насыпха, алимлени айтханларына эс буруп, жамауат ангылагъанды инклюзив школланы хайырлылыкъларын. Ауругъан сабийлеге кюн сайын ала кёре тургъан саулукълу тенглери эс бурурча, уллу кёллю болмазча, бир бирге болушурча юйретиу иш къуралыпды.  

Сёзсюз, инклюзив школланы проблемалары да кёпдю. «Мени сабийим чекленнген онгу болгъан бла бирге жюрюсе мектепге, окъуууна тыйгъыч болургъа боллукъду», - деген ата-анала бардыла. Алай, Россей Федерацияны «Билим бериуню юсюнден» законунда, сабийлени саулукъларына къарамай, билим алыргъа онглары бирчады, деп жазылады.  Инклюзия  чекленнген  онглары болгъан балаланы бирсиле бла бирге окъутургъа амалды. 
                                                                        Статистикагъа кёре  

КъМР-ни Жарыкъландырыу, илму эм жаш тёлю  министерствосу билдиргенине кёре, окъуу мекямлада билим алгъан чекленнген онглары болгъан гитчелени саны озгъан 2018 жылда 2964 жетгенди, аладан 1771 инвалидледиле. Ол сандан жангыз да эки проценти энчиленнген мектепледе билим алыргъа тийишлидиле. 

Сакъатлагъа билим алыу жаны бла  республикада тюрлю-тюрлю амалла бардыла: энчи классла, юйде билим алыу,  школ-интернатла, тёрели школла эм дистанциялы окъуу. Аланы юйретген специалистлени саны уа 587 жетгенди, аладан логопед-устазла – 65, педагог-психологла – 307, соцпедагогла – 209, тьюторла – 7 адам. 

                                                                        Энчи оюмла

Аутист диагноз салыннган, нальчикчи къызчыкъны анасы Тамара Сергеева инклюзив билим бериуде сынамыны юсюнден хапарлайды: 
- Эвелинагъа бир жылчыкъ толгъанда, санларыны къымылдауу тап болмагъанын ангылагъанма. Юч жылына дери сёлешмегенди, диагнозну салыргъа алыкъа эрттеди деп турдула. Тёрт жылында Москвада  аутист  деп диагнозну тохташдыргъандыла, ол замандан башлап реабилитация бла кюрешебиз. 

Сабий садда энчи группагъа жюрюдюк. Шёндю къызыма он жыл толгъанды, орта билимли школгъа  жюрюйбюз. Мен арсарлы да бола эдим окъуялырбызмы бирсиле бла тенг деп. Сёлешгени да алыкъа иги тюйюл эди. Быллай проблемалары болгъан анала бла тюбешип, ала бла да оноулашып, Эвелинаны экинчи жыл къарындашчыгъы бла бирге биринчи классха барыр деп къойдум. 

«Радуга» прогимназияны сайладым – бек айырмалы, айтхылы школду. Мында сабийле кюнню узунуна кечинедиле. Кертисин айтханда, психолог бла тестированияны да ётмеген эдик, мектепни директору сабийле бек кючлю билимлиледиле, окъуялмазсыз деп, унамай эди. Алай мени къатылыгъым хорлады. Оноуубуз да алай болду: сабий окъуялмаса, школну ызына келишалмаса, кетерге. Бюгюнлюкде устазла бек ыразыдыла. Эвелина окъуялады, башха сабийле бла шуёхлукъ да жюрютеди, устазла бла да келишеди. 

Жаш бла къыз бир классха тюшгени да иги болгъанды. Къарындашчыгъы анга сакъды: эгешчиги дерсде бирсиле бла тенг къол кётюрюп, жууабын ангылаталмаса, кёчюрюп айтады.  Устазла къызымы бирси окъуучуладан айырмайдыла, мен анга бюсюрейме. Сёзсюз, окъуу программаны битеу билаллыкъ тюйюлбюз, алай муратыбыз ол тюйюлдю. Бек башы бизге – социализацияды, жамауат ичинде жашаргъа юйренсин.  

Устазы Марина Мухадиновна Мерова бла школну директору Анна Васильевна Дьяченко не жаны бла да болушлукъ этгенлей турадыла. Алай башланнган классланы бошасакъ, къалай болур андан ары деп жарсыйма. Бизге жараулу программала жокъдула. Инклюзив билим бериу алыкъа энди кире башлагъанды бизни окъуу системагъа, ол жаны бла уллу сынам жокъду.

Бу юлгюге кёре айтыргъа боллукъду  – чекленнген онглары болгъан сабийлеге инклюзив билим бериу керекди. Алай ол амал хар бирине да бир кибик иги тюйюлдю. Кёбюсюнде ата-анала сабийлерин тёрели школгъа берип, артха коррекциялы классха неда юйде окъуугъа алып кетедиле. Абаданла ол болумну букъдурургъа кюрешедиле, ачыкъ айтмайдыла. Ол жаланда бизде тюйюлдю, битеу дунияда болгъан халды.  Британлыла чекленнген онглары болгъан жашчыкъланы бла къызчыкъланы юйде окъутур амалны сайлайдыла. Алай анда да кёп кемчиликле бардыла.

                                                                        Аутистле бирчала тюйюлдюле
Чекленнген онглары болгъан инсанлагъа коммерциялы болмагъан «Инклюзия» организацияны таматасы Мадина Кушхова: « Бизни организациябыз кёп болмай къуралгъанлыкъгъа, муратларыбыз белгилиди. Республикада «Ресурс класс» деген инклюзив билим бериуню жангы юлгюсюн жашауда хайырланыр амалтын ишлейбиз. Быллай окъутууну коррекциялы билим бериу бла ажашдырадыла. Ол уллу жангылычды. Бек баш муратыбыз – сакъат  сабийлени жамауатха келишдириудю. Тинтиулеге кёре, кёбюсюнде аутистлеге ол болмагъанча къыйынды. Кертисин айтханда, ауругъан сабийлени тенглери аланы ангыларгъа сюймейдиле, огъурсуздула. 

Аутизм диагнозлу инсанла иги сёлешалмайдыла, аны ючюн а бир бирни ангыларча,  суратла бла, къоллары бла да хайырланадыла. Быллай ауруулары болгъан гитчелеге, не десек да, жамауатдан айырылмай,  башхала бла бирге школда  окъугъан игиди», - дегенди.

Специалистле айтханнга кёре, хар аутист бир кибик тюйюлдю, аны себепли хар ауругъанны реабилитациясы энчиди. Энчи программасында сабий айнымай эсе, анга тюрлениуле кийириледиле. Ол жумушланы тындыргъан специалистле – педагог, куратор эм тьюторду. Инклюзив билим бериу  школла Москвада, Воронежде, Самарада бардыла.  Энчи класслада сегизеуленден кёп болмазгъа керекди. Хар ауругъан сабийге бир тьютор къарайды. 

Тьютор – ол къоруулаучуду, осуйду, окъуучуну кураторуду. Алгъа ол сабийни жанына олтуруп, болушханлай турады. Бир ауукъ замандан ол андан арлагъыракъгъа олтурады, ай сайын, жыл сайын окъуучуну айныууна кёре, тьютор керек болмай къалыргъа тийишлиди.                        

                                                                        Тюнгюлмей амал излеуню хайыры

Жарсыугъа, ата-анала балаларыны диагнозун эшитген бла, аны жамауатдан букъдурургъа кюрешедиле. Ол терсди, нек дегенде сабийни реабилитациясын оздурмай башларгъа керекди. Алгъаракъда абаданлагъа деп ала бир бирлери бла тюбеширча, хапарлашырча, жарсыуларын айтырча клуб ачылгъанды. Алагъа жашларыны, къызларыны диагнозу бла жашаргъа юйренирге керекди, къолларын бошлап къоймай,  не жаны бла да балаларына болушлукъ этерча. 

Сабий садха жюрюген аутистле тенглеринден кёп затха юйренедиле. Бирсилеча терк болалмасала да, устазны айтханын этерге кюрешедиле. Быллай  сабийлеге кереклерин тапдырып, къатларында специалист контроль этсе, ахыр эсеби къууандырырчады. Ала бек азындан кеси кеслерине къараргъа юйренедиле, адамладан къоркъмайдыла, юйден чыгъадыла, музейлеге, театрлагъа барадыла, тенглери бла бирге жашайдыла.