Альпинист кереклери, таулада сынаулары болмагъан совет аскерчилеге тау мараучула, егерьле бла сермеширге тюшгенди

              17 февральда Элбрусну тёппесине СССР-ни байрагъы орнатылгъанды

1942 жылда июльда фашист аскерле Донну жанындан Шимал Кавказгъа чабыуулну башлайдыла. Аскер-техника жаны  бла онглу немеслиле алгъа терк барадыла. Гитлер командованияны муратлары уллу эдиле:  къысха заманны ичинде Кавказ тауланы зорлап, Тбилиси, Кутаиси, Сухуми жанына чыгъып, анда нефтьни къолгъа этерге, Жууукъ эм Узакъ Востокну къыралларын къорууларгъа эмда   Тюркню фашист блокга къошаргъа.

 Алай алагъа жетиширге «Эдельвейс» альпий  дивизиягъа  Европаны бек бийик тауу Элбрус  чырмайды.  Аны командири генерал Хуберт Ланс аны тёппесинде немесли аскерлени байрагъын орнатыргъа буйрукъ береди. Уллу Ата журт урушну тарыхчылары жазгъанларыча, генерал байракъланы бек сюйгенди,  Минги таугъа уа  «Адольф Гитлерни тау башы» деп атаргъа хазырлана эди.

1942 жылда сынаулу альпинистледен 1-чи бийик-тау батальон къуралады. Аны къауумуна капитан Хайнц Гротну ротасы  киргенди,  анга капитан Макс Гэммерлерни таматалагъында 4-чю тау-мараучу дивизияны да къошадыла. Ма алагъа бериледи буйрукъ  Европада бек бийик тауну тёппесинде немесли штандартланы орнатыргъа.

1930 жыллада Элбрусха чыкъгъан альпинистле солуп, тёппеге чыкъгъынчы къарыу жыярча 4130 метр бийикликде «Онбирни ышыгъы» ишленнген эди. Хайнц Гротну аскерлери ма бери атланадыла. Урушха дери уа ол тау инженерме деген сылтау бла бу жерледе бир ненча кере болгъанды, Элбрусну тёппесине да чыкъгъанды. Къысхасы, билген-таныгъан жерле эдиле анга.  «Эдельвейсни» аскерлери сауутла, кийимле, аш-суу бла кереклисича жалчытылыннгандыла, биргелерине миномётлары, пулемётлары, пушкалары окъуна бар эдиле. Къауум 120 адамдан къуралгъанды.  

17 августда немеслиле «Онбирни ышыгъында» бийик-тау метеорология станцияны  беш ишчисин, бир окъ да атмай, жесирге аладыла. Бир кесекден аланы эркин этип, совет башчылагъа гитлерчи аскерле Кавказны алгъанларын билдиригиз, деп ашырадыла.  

18 августда «Эдельвейсни» бёлюмлери Элбрусну къыбыла тёппесине чыгъып, Хоту-Тау, Чипер-Азау ауушланы эм «Кругозор» турбазаны къолгъа этедиле. 21 августда уа Эльбрусну тёппесине   байракъларын орнатадыла. Тарыхчыла жазгъанларыча, немеслиле биргелерине къурулуш материалла да чыгъаргъан эдиле: ала былайда кёп заман къалыргъа хазырланнгандыла. Болсада совет командование битеу кючню салып, душманны къысха заманны ичинде тауладан къыстаргъа буйрукъ береди.

Биринчи операция Майор Церетелини къауумуна ышанадыла, анга уа  уста альпинистле киргендиле. «Ледовый базадан» «Онбирни ышыгъыны» тийресине тамата лейтенант Максимовну отряды чыгъады. Ала операцияны 16 сентябрьде башларгъа керек эдиле, алай боранны хатасындан аскерчилеге Бахсан аузуна къайтыргъа тюшеди.

26 сентябрьде уа душман аскерлени кючлерин билир мурат бла лейтенант Гурен Григорьянц разведчиклени къаууму бла бирге «Онбирни ышыгъына» атланадыла. Шартлагъа кёре, отрядха 80-120 аскерчи киргенди, алай аланы тизмелери къуралмагъандыла. Григорьянц кеси урушха дери чач къыркъыучу болуп ишлегенди, аны  энчи аскер билими, альпинист сынауу да жокъду.      

Къалай-алай болса да Григорьянцны отряды 1942 жылны сентябрь айыны   кечелеринден биринде, туман тюшгенине да къарамай,  Терс-Къолдан Элбрусну тёппесине атланады, эрттенликде ары жетип, немеслиле сунмай тургъанлай барысын да къырыр муратлы эдиле ала.   Алай альпинист кереклери, таулада сынаулары болмагъан совет аскерчилеге тау мараучула, егерьле   бла сермеширге  тюшгенди. Григорьянцны ротасы «Онбирни ышыгъына» жетгенде, туман чачылып, ала тюз къол аяздача ачыкъ болуп къаладыла.   Рота саулай Элбрусну эркинлиги ючюн жанларын бергенди.  

1942 жылны сентябрь айында Сталинград ючюн  кюйсюз  сермешле барадыла. Немеслиле  къытдыра тургъанларын ангылап, «Эдельвейсни» къуршоудан сакълар ючюн аскерлерин кавказ тауладан чыгъарыргъа оноу этедиле.

Алай свастикасы бла байракъ Элбрусну тёппесинде желден чайкъала къалгъанына  къалай тёзерге боллукъду! Ноябрьде совет командования   анда къызыл байракъны орнатыр мурат бла энчи къауумну къурайды, анга таматалыкъны Юрченко этеди. Отрядха къарыулу аскерчилени сайлайдыла. Аланы таулагъа альпинист Александр Сидоренко эмда аны болушлукъчулары Любовь Кропф, австриячы антифашист Руди Шпицер эм  Виктор Ломако  ашырадыла. Алай аланы да альпинист кереклери, таулада сууукъну ётдюрмеген кийимлери, чурукълары да жокъ эдиле.   

 Сентябрьде Элбрусда боранла башланадыла, жел асыры къатыдан аны тёппесине чыгъар онг ахырда жокъду. Бу кезиуде хауаны сууукълугъу 40 градусха, андан да бек тюшеди.  Алай буйрукъну толтурургъа керекди! Юрченкону отряды  4200 метр бийикликге жетеди, алай аскерчилени  къарыулары къалмай,   борандан чыдаялмай, операцияны тохтатыргъа тюшеди.

1943 жылда совет аскерле немеслилени Кавказдан  къыстайдыла, бир бири ызындан  Шимал Осетия, Къабарты-Малкъар, Ставрополь эркин этиледиле. 2 февральда Закавказье фронтну командованиясы  аскер инженер Александр Гусевге «… Элбрусда душман аскерлени базасын тинтирге, фашист байракъланы бла вымпеллени кетерирге, СССР-ни къырал байрагъын орнатыргъа» буйрукъ береди.

Отряд сынаулу аскерчи-альпинистледен къуралгъан эди.   Сёз ючюн, аладан бири Николай Гусак Элбрусну тёппесине 13-чю  кере чыгъаргъа хазырлана эди,   Гусев кеси уа – 12-чи кере. Отряд юч къауумгъа юлешинип,  «Онбирни ышыгъында» атланадыла.  

Февральда Элбрусда боран бютюнда кюч алады. Хауа андан да бузулгъунчу, Гусев Элбрусну тёппесине чыгъаргъа оноу этеди. 1943 жылда 13 февральда биринчи къауум кюнбатыш тёппеге чыгъады.  Кесини эсгериулеринде Александр Сидоренко былай жазгъан эди: «Тёппеде фашист байракъны къалгъанларын кёребиз. Аланы юзюп, совет байракъны салабыз!».

Алайда отряд буйрукъну толтургъаныны юсюнден записканы къоядыла: «…къауум гитлерчи вымпелни кетерип, СССР-ны къызыл байрагъын орнатханды. Немесли душманлагъа ёлюм! Жашасын, жашнасын бизни Элбрус эм эркин этилген Кавказ!»,-деген сёзле бла бирге операцияны бардыргъанланы атлары,  тукъумлары да жазылгъан эдиле.

Тёрт кюнден  - 17 февральда – Минги тауну къыбыла тёппесине   экинчи къауум чыгъады. Аны юсюнден Любовь Каратаева былай эсгере эди: «…жел сыйдамлагъан бузну юсю бла баргъан бек къыйынды, бютюнда уа оператор Петровха. Ол бу кюнледе  суу тюбюнде жюзген кемеде кино алдыргъанды, бюгюн а 5 минг бийикге чыкъгъанды. Алай тёппеде фашист байракъ жокъду. Алайда совет байракъны орнатабыз. Керохладан атдырып, залп беребиз…».

Операциягъа къатышханла барысы да къырал саугъала бла белгиленнгендиле. 1944 жылда 1 майда СССР-ни Баш Советини Президиумуну указы бла «За оборону Кавказа» деген майдал кийириледи – аны бет жанында Элбрусну сураты ишленипди.

2014 жылда уа «Мемориал Элбрус» излеу отряд чыранда Гурен Григорьянцны ёлюгюн тапхандыла. Аны кийимлерини эмда къолуну териси сакъланнган жерде  татуировканы болушлугъу бла тохташдыргъандыла.