Холам

Холам жамауат Холам-Бызынгы черегини онг бла сол жанында, Нальчик сууну сол жагъасында орналгъанды, эллеринден бири уа Чегем сууну онг жагъасында салыннганды. Аны къоншулары шимал жанындан Къабартыды,  къыбыладан Бызынгыды, кюнчыгъышдан Малкъарды, кюнбатышдан Чегемди. Тау элледен бизни Гюржю бла чеги жаланда Холамны жокъду. Тарыхы битеу халкъ бла къаты байламлыды, ёмюрлени теренине кетеди. Аны юсюнден материалгъа информацияны философия илмуланы кандидаты Жангуразланы Мухаммат бергенди.

Онжетинчи ёмюрде белгили жолоучу Эвелия Челеби  Малкъарны юсюнден хапарында, бу элни (Таулистанны) бийлерини атлары Кючюкбий бла Джауханбий Шакъманды, деп жазгъанды. Баям, была Шакъманланы ата – бабалары болурла эм мында Таулистаннга шакъманидле иелик этген заманланы юслеринден айтыла болур.

Белгилисича, онсегизинчи ёмюрге дери Малкъар бла Холам бир жамауатны къурагъандыла, айырылгъандан сора да ала мамыр къоншулача жашап келедиле.  Бызынгылыланы  бла холамлыланы араларында жер – суу даулашла чыгъып тургъанларыны сылтауундан ала кёбюсюнде келишалмагъандыла.  Холам бла бирси жамауатланы орталарында уруш къазауат болмагъанды.

1921 жылда Холам бу аты бла  Малкъар округга киргенди. Аны санында ол кезиуде Къара-Суу, Биттирлары, Усхур, Жаболары, Тотур, Ёзен, Холам болгъандыла, бирси эллери  башха жамауатланы санына къошулуп эдиле. Артдаракъ  Холам – Бызынгы район къуралып, 1944 жылгъа дери  Бабугент, Къашхатау, Бызынгы, Акъ-Суу, Огъары Жемтала, Огъары Холам, Тёбен Холам, Хасания, Шыкъы, Герпегеж аны санында тургъандыла.

Башха-башха заманлада Холамда бу элле бла хуторла болгъандыла: Биттирлары, Герпегеж, Жаболары, Къара-Суу, Моллалары,  Нальчик Башы (Акъ -Суу), Ёзен, Тотур, Усхур, Холам, Атабийлары( Мисбора), Шакъманлары.

Анда  бийлик этген Шакъманланы генеалогияларына кёре уа, онжетинчи ёмюрню экинчи жарымында жашагъан Хамзаны эки жашы бар эди – Бийтуу эм Хатокжуко. Ол кеси уа тукъум башчы Шакъманны туудугъуна саналады. Заман бара – баргъанда, Шакъманлары эки атауулгъа бёлюннгендиле: Бийтуулары бла Хатокжукълары. Анга таянып, бу тийреле эки феодал мюлк иели жерге юлешиннгендиле, деп айтыргъа болабыз. Феодализмни заманында бир тукъумну бутакъларыны араларында къаршчылыкъ терк – терк тюбеген болум эди.

Алай бла Бийтуу бла Хатокжукъ Ириуачиле (Ривачле) деген ёзенни  юсю бла къанлы сермешге къалгъандыла.  Тюйюшде  Бийтууну жашы Бийнёгер Хатокжукъну жашын Даулетгерийни ёлтюргенди.  Бу болумла онсегизинчи ёмюрню биринчи жарымында тапхандыла жерлерин.  Баям, андан сора Бийтууну бутагъы айнымайды, оноу да аны къолундан толусунлай кетеди.

Шакъманланы тукъумну кеслери орталарында тюйюшле жерге бла  крепостнойлукъ къауумлагъа иелик эркинликле ючюн къозгъалгъанлай тургъандыла.  Аллай биринчи юлешиниу башда сагъынылгъан Бийтуу бла Хатокжукъну заманында болгъанды.

Архив шартлагъа кёре, Холамда 1944 жылгъа дери бу тукъумла жашагъандыла: Абазалары, Алийлары, Аппайлары, Атабийлары, Атталары, Ахалары, Бабалары, Базолары, Бачилары, Бёзюлары, Биттирлары, Бучоккулары, Габалары, Гергъокълары, Гиляхлары, Гошалары, Гуртулары, Дауутлары, Жаболары, Жазалары, Жантуулары, Жуболары, Исхакълары, Иттийлары,  Къайгъырмазлары, Хочулары, Къонакълары, Кючмезлары, Махийлары, Мишалары, Моллалары, Ёлмезлары, Омарлары, Озарукълары, Созайлары, Сосрукълары, Тюбейлары, Таймаскъуллары, Толгъурлары, Хайырлары,  Хачалары, Хусайналары, Чабдарлары, Чеченлары, Черкеслары, Чигирлары, Чочайлары, Шаухаллары, Шакъманлары, Эбизелары, Юсюплары.

Холам тийрелеринде тарых магъаналы эсгертмеле аслам тюбейдиле. Аланы санында Холам , Усхур, Тотур, Ёзен, Жаболаны, Биттирланы эллерини оюлгъанлары, Усхур, Жабо  эм Холам къалала, битеу да эллеринде энчи  буруннгулу къабырлары, Жаболаны элини къатындагъы кешене.
1896 жылда Холам жамауатда  2241 адам жашагъанды (Терк рузлама, 1896 ж.). 1910 жылда Холам жамауат алты элден къуралгъанды: Холам, Тотур, Ёзен, Жаболары, Нальчик Башы (Терк рузлама, 1910ж.), 1914 жылда  ары дагъыда Моллаланы эли киргенди (Терк рузлама, 1914 ж.).