Барысын да кёрдю Кязим...

                     Мечиланы Кязим туугъанлы – 160 жыл

Бюгюн да хар айтхан сёзю, нарт сёзча, халкъ айтыуча, жашауда жол нёгерибиз болгъан Кязим хажи озгъан ёмюрню бек сейирлик, билимли да, акъылман да адамларындан бири эди. Билген Аллахды, миллетге аллай адамны къошуп, аллай насыпны къадар кёп халкълагъа бере болмаз.

Кюн, ай, жулдузла жолун жарытхан Кязим биринчи атламларын Холам-Бызынгы ауушну бийик эллерини биринде этгенди. Жолла аны къаллай узакълагъа элтириклери алыкъа тасха эди. ХIХ ёмюрню арасында аны ким, къайдан биллик эди? Башхаладан энчилиги – жашчыкъ акъсакъ туугъаны.

Аны устазлары кёп болгъандыла – ол кимден да жангы затха юйренирге хазыр эди, баям. Атасы темирчиликге юйретгенди, Шыкъыгъа Къумукъдан келген эфенди уа – элифлеге эм дуния культураны чирчиклерине. Муслийман таурухланы да  биринчи Кязим андан эшитгенди. Ол кёп билген адам жашчыкъгъа, аз болса да, географиядан, астрономиядан да билим бергенди. Артда уа Кязимни устазы Каирде окъуп келген Бёзюланы Чёпеллеу болгъанды. Ол аны хакимликге юйретгенди, жашауну юсюнден башха китапла бла да шагъырей этгенди. Алай  бла Кязим шаркъ шайырлары Навоини, Фирдоусини, хаким эм философ Авиценнаны, ал-Фарабини, башха дуния закийликлери болгъан акъылманланы таныгъанды. Устазы Бёзюланы Чёпеллеу къазакъланы къолундан дуниядан кетгенде, аны жиляуун сау жамауат бла бирге Кязим да этгенди. Анга атап «Чёпеллеу эфенди» деген назмусун да жазгъанды.

Ол Баразны жашы эди,
Халкъыбызны башы эди,
Ёзен элде жашай эди,
Файгъамбаргъа ушай эди.

…Къалдырмады къыйыр, бухчакъ,
Болуп келди закий устаз.
…Кёп тилледе сёлешалды,
Орусха да салып барды…

Хаж къылыргъа Кязим эки кере баргъанды. Айтханларына кёре, ХХ ёмюрню аллында. Ол заманлада шаркъ дастанлары бла шагъырей болуп, назмучулукъ усталыгъын бютюнда ёсдюргенди. Биринчи назмуларын, поэмаларын малкъар тилде арап элифле бла жазгъанды.

Кязим элли адам эди, жер къыдырса да, кёп затха шагъат болса да, миллетине, халкъына, Ата журтуна сюймеклик аны жюрегинден кетмегенди. Адамны ич дуниясын алай ангылагъан, бийик жандауурлугъу болгъан поэт хар назмусунда, дастанында адамлыкъны ахшы юлгюлерин махтайды. Сёзю бла, иши бла да адамгъа жюрек ырахатлыкъ бергенди. Кязимни «Ийман-ислам» поэмасы биринчи кере 1909 жылда Дагъыстанда Буйнакск деген шахарда чыкъгъанды.

Акъылманны биринчи назмулары («Къар жауады», «Апсаты»…) 1886 жыл бла белгиленедиле. «Апсаты» эрттеги халкъ жырны сюжетинде жазылгъанды. «Къар жауады» деген назму уа бюгюн да сабий булжутуучукъча айтылады:

Къар жауады, боранды,
Байны неси къорайды?...

Поэт кеси заманыны ауазыды дейдиле. Кязимни да тынчайтмагъандыла тарых жоллада тюбеген гитче, уллу терсликле. «Сагъыш» назму аны юсюнденди. Поэт эртте заманлада бий да, жарлы къарт да бирге олтургъанларын, бир тейриге табыннганларын, бирге ойнап, бирге кюлгенлерин, эл сюйгенни бий да сюйгенин айтады. Ол заманлада бирлик бар эди элибизде дейди, ол бирликни,  ангылаулукъну эрип кетгенине жарсый. 1890 жылда уа Кязим былай жазады:

Мен – Беккини жашы Кязим,
Жаулайма жашауну кесин,
Къысалла, салалла тазир,
Ёлебиз, оллахий, лязим!

Жашау болумланы тюрлене барыулары, ол затха халкъ кёпге чыдап турмазы кёрюнеди бу назмуда.

Кязим халкъына излеген ырах¬¬¬ат жашау – насып, ажайып тюшча, узакъ эди. Ол аны, насыпны,  узакъ Меккада, Стамбулда, Багдадда да тапмады. Жарлы къайда да жарлыча жашагъанын а шарт кёрдю:

Сакъат санларымы ат этип изледим,
Насып къайдагъысын билсемед дедим.
Бир жерде да тюзлюк хукму кёрмедим,
Кёп жюрюдюм, къайгъы болду нёгерим.

Неда:

Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед
Мен, бутларымы ат этип, жетерем.
Арабызда къан ырхыла барса да,
Жюрегими къайыкъ этип ётерем!

Алда келлик ынкъылап (революция) тюрлениулени сезе эди ол. Болсада Кязим аллындан окъуна революцияны  байракъчысы эди дерге жарамаз. Ол, аны жакълап башлардан алгъа, кёп сагъыш этгенди, жангы жашау къайры элтгенин тюз ангыларгъа кюрешгенди.  Айхайда, аны ол затха жетишир акъылы, фахмусу, таукеллиги, игиликге ийнаныуу да бар эди.

Поэтни айтханы тюзлюкге къуллукъ эте эди. Алай болмаса, назмучуну халкъ ичинде намысы жюрюмези хакъды. Къыйынлыгъы болгъан, сакъламай тургъанлай ёлюм палахы  жетген неда бир башха къайгъысы тынчлыкъсыз этген ненча адам келе болур эди Кязимге, бушууун айтып, аны сабырлыкъ берген сёзюне тынгыларгъа?! Болгъандыла аллай къартла бизде! Кязим аланы биринден да аямагъанды сёз, къол усталыгъын, жан жарыкълыгъын. Сёз ючюн, «Жарлы Абидат» (суугъа кетген къыз), «Къызны тарыгъыуу»,  «Огъары Чегемде Акъболатланы Жакону юйюрюн ырхы басханда этилген жыр», «Солтан-Хамитни жыры», «Жашыма» деген эм башха кюйле  адамгъа эс тапдыргъан жапсарыу сёзледиле.

Иги сёзню юсюнден Кязим эсде къалгъан, магъаналы, насийхат назму этгенди:
Иги сёзню бичакъ кесмез,
Иги сёзню боран элтмез,
Иги сёз отда да кюймез,
Иги сёзге багъа жетмез…

Башха назмуда уа къыйын кюнде билеклик эте билиуню юсюнден былай айтылады:

Тюз адамла жашайбыз умут этип,
Жыгъылгъанны къобарабыз, къол берип.
Зулмучу уа кетеди жерге кёмюп…
Бир Аллах а турады барын кёрюп…

Дин жанын алып айтханда, Кязим ол темагъа кимден да кёп жазгъанды. «Акъ къочхар» деген назму Ибрагим файгъамбарны, аны жашы Исмайылны, къурман къойну юслеринден Къуран таурухну мурдорунда айтылады. «Тиширыу», «Ахырзаман дуния», «Кёкге учхан» деген назмула да алай – хадиследе болгъан таурухла. Болсада Кязимни Аллахха соруулары да бар эди. Сёз ючюн, ол бир назмусунда былай жазады:

Аллах да залимле жанлы, –
Нетейим халкъгъа мен жарлы?
Намазым, тилегим жетмейд,
Сёзюм чапыракъдан ётмейд.

Бирси назмусунда уа:

Байгъа сен кёп байлыкъ бердинг,
Жарлыгъа тарлыкъ тежединг.
Аллах, олмуду тюзлюгюнг –
Биз жарлылагъа берлигинг?

Кючлюге сен кюч къошаса,
Кючсюзню атып къояса.
Аллах, олмуду къадарынг –
Биз жарлылагъа мадарынг?

Кязимни шаркъ къыраллада болгъаны, Каирде Аль Азхар университетде билим алгъаны, кёп жерлени культуралары, адабиятлары бла шагъырейлиги  аны чыгъармачылыкъ ишинде белгили ыз къойгъанды. Поэтни сюймеклик лирикасы ариу сюймекликни, таза ниетни, ариу рухийни юлгюсюдю.  Кязим хажини арап, тюрк, персид тилледен кёчюрюлген «Тахир бла Зухра», «Бузжигит» деген поэмаларын бизни къарт ынналарыбыз кёлден билгендиле. «Тау башында тау болмаз…» деген назмусу уа эрттеден бери да халкъ чыгъармачылыкъдан алыннганча айтылады.

Сюймекликни ажайыплыгъы сейирди! Къоншуда жашагъан сюйген къызына поэтни жолу алай узакъды – Чегемден Багдадха баргъан тенгли бир кёрюнеди!

Юйюнгю эшиги манга
Ачылырыкъ болмаз алай –
Гюнахлылагъа жаннетни
Эшиги ачылмагъанлай,
– деп жарсыйды ол.

Закий поэтни «Аллах бизге сюймеклик жазды» деген назмусу уа бюгюнледе жыр болуп айтылады:

Аллах бизге сюймеклик жазды,
Адамла сыйыралла аны.
Кёкдеги Аллахдан кючлюмюдю
Жердеги адамны айтханы?

Аллах бизге насып буюрду,
Адамла унамайла аны.
Биз алай тилейбиз, табынып, –
Нек болмайды Аллахны айтханы?

Сюйгенинге айтхан саламынг да – артыкъ жылы, аны эсгергенинг да – артыкъ татлы, атын сагъынсанг да, – сурача, сыйдамланып.

Кязим хажини философия магъаналы назмулары да асламдыла: «Къар кюн арбазыбызгъа къоннган чыпчыкъгъа», «Дуния деген алай къыйын тик жолду...»,  «Къартлыкъ бла ушагъым», «Суу бойнунда жангыз талчыкъгъа айтылгъан назму» д.а.к.

Миллетине, халкъына сюймеклик, аны хар бир адамына, къанатлысына, терегине да къайгъырыу жашайды Кязимни назмуларында. Сюргюнлюкде, малкъар жамауатны сынау кюнлери келгенде, закий назмучу «Таукел этейик биз бюгюн», «Осуят», «Жарлы халкъым» деген эм башха назмуларын жазгъанды. Къартлыгъында киши жерине тюшген Кязим, билгичлиги болур эди ансы, алгъадан да айтыучу эди узакълада ёллюгюн, назмуда да барды ол.  

Халкъы закий поэтине, акъылманына ыразылыгъын, бош сёзледе айтып къоймай, аны къабырын бери, Ата журтуна, кёчюргени бла кёргюзтгенди.  Бизге уа ол былай осуят этгенди:   

Барыгъызгъа барды сёзюм,
Осуят этеди Кязим:
Къыйын кюн жашай билирге,
Билек болугъуз бир бирге!

Бирликде  – тирлик, билигиз,
Бир биригизни сюйюгюз!
Ариулукъ болсун тилигиз,
Хата кермесин юйюгюз.

Кязим жакъгъан от, жюз бла алтмыш жыл мындан алгъада жаннганыча, жанып турады Ол от жагъада кёпле жылынадыла. Узакъ тау элде жаратылып, уллу дунияны закийлерине тенг болгъан Кязим хажи айтхан сёзлени нюр жарыкълары, рухий тазалыкълары окъуучуланы жюреклерине салгъан жылыу тин сыйлылыкъны белгисиди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: