«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)
 
Бу тюрлю сёз тутушла ана тилибизни байлыгъын, кенглигин кёргюзтген шартладан биридиле. Аланы халкъ, минг жылланы ичинде кёре келген затларын эс этип, алай къурагъанды.
 
П
 
ПАРА-ЧАРА (пара-чуру) БОЛУРГЪА (этерге) Бир зат ууалыргъа, чачылыргъа (ууатыргъа, чачаргъа).

ПАТЕГЕН КЪУЙГЪАНЧА, КЪАБЫНЫРГЪА Терк ачыуланыргъа.

ПАТЧАХ ТАХТАДАН ТЮШЕРГЕ (таяргъа) Патчах къуллугъундан кетерге.

ПАТЫУА (патауа – къарач.) БЕРИРГЕ (табаргъа) (дин) Биреуге акъыл юйретирге, дин шартланы юйретирге.

ПЕЧЬ ЭТЕРГЕ (мирзеуню) Мирзеуню къурутургъа (тирменде анга деп ишленнген таш печьде).

ПУД ТУЗНУ ТАУУСХУНЧУ (жашаргъа) Адамны халына тюшюн-нгюнчю, биргесине кёп жашаргъа керекди деген магъанада.

ПУЛДУГУНДАН ОЛТУРТУРГЪА (олтуртургъа) 1.Адам къарыуун тауусургъа, амалсыз болургъа. 2.Адамны жууапсыз этерге, женгерге, къаты сёлеширге.

ПЫРХ-ЧЫРХ БОЛУРГЪА (этерге) Жашыртын, тауушсуз кюлюрге (биреуню хыликкя этип).
 
С
 
САБАН ТОЙ Кюз ишле бошалгъанына жораланнган байрам,къууанч.

САБАНДАН КЪАЙТХАН ЁГЮЗНЮ МЮЙЮЗЮНДЕ ЧИБИНЧА (Нарт айтыу.) Жукъ этмей, ишлеген атлы болгъаннга айтылады.

САБИЙЛЕ КЪАРТ БОЛУП ТУУАДЫЛА Сабий ёсюмюнден эсе акъыллы болады деген магъанада.

САБИЙЛЕНИ АУУЗЛАРЫНДАН ЮЗЕРГЕ Сабийлени юлюшлеринден бёлюрге.

САБИЙЛЕРИН КЮЛГЕ КЪУЯРГЪА (жаяргъа) Сабийлерин ёксюз этерге.

САБИЙНИ КЪАЛАЧ БЛА АЛДАГЪАНЧА (масхара) Тели адамны терилтгенлей деген магъанада.

САБИЙНИ ЧУУУНУНДАН ТУТУП (жабышып) ТУРУРГЪА Жангыз сабий ючюн эрге нек бармайса дегенде айтылады.

САБЫРЛЫГЪЫН (сабырын) ТАШХА БАЙЛАРГЪА Сабыр акъыллы болургъа (ойламай сёлешмезге, ашыгъышлы иш этмезге).

САГЕЛ БОЛУРГЪА Адамны кийими зыккыл болургъа.

САГЪЫННГАНЫНГЫ (сагъынылгъанны) БАШЫ БОСАГЪА ТЮБЮНДЕ (Нарт сёз.) Нечик терк келдинг, сагъыннганыбызны эшитгенча деген магъанада.

САДАКЪА ЖЫЯРЧА БОЛУРГЪА (тийишли болургъа) Жарлылыкъ жетерге, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ къыйнаргъа.

САЗГЪА ТЮШЕРГЕ [ёгюз] (къарач.) Жерчилик ишни башланнганын билдиргенде айтылады былай.

САЙЛАГЪАН – САЙГЪА (кёп излеген азгъа) (Нарт сёз.) Сайлагъаннга тапсыз тюшер.

САЙЫН ТЕРЕН ЭТЕРГЕ (къарач.) Биреуню къыйын ишден сакъларгъа, тереннге кирмей къутултургъа.

САКЪ ИЧЕРГЕ Суусапны, суу затны терк, къыстау, уруп ичерге.

САКЪАЛ-МЫЙЫКЪ УРГЪАН [жаш] Акъыл-балыкъ болгъан, сакъал, мыйыкъ чыгъа башлагъан жаш.

САКЪАЛЫ ЖЕТЕРГЕ (озаргъа) Адамны сакъалы жюлюнюрча болургъа, жюлюнюр заманындан озаргъа.

САКЪАЛЫ САЛЫНЫРГЪА Эр киши бек мудах болургъа, кишиге кёзюн кётюрюп къараялмазгъа.

САКЪАЛЫНА ТЮКЮРЮРГЕ Биреуню халкъ тургъанлай бедишли этерге, налат берирге.

САКЪЛАЙ-САКЪЛАЙ, КЪАКЪ БОЛУРГЪА (къарач.) Биреу кёп сакълагъандан жалкъыргъа, къыйналыргъа.

САЛ БАСХЫЧ Ёлгенни къабырлагъа элтиучю агъач басхыч.

САЛАМ АЛЫРГЪА Адамны саламлашханына жууап къайтарыргъа.

САЛАМ БЕРИРГЕ 1. Саламлашыргъа. 2. Намаз этгенде, къолларын ёрге кётюрюп, дууа окъургъа.

САЛАМ-КЕЛЯМ БОЛУРГЪА (берирге) Саламлашыргъа, жууап къайтарыргъа.

САЛАМ КЮЛТЕ КИБИК [адам] (масхара) Хылы-мылы, тизгинсиз адамны юсюнден айтылады.

САЛАМ КЪАГЪЫШЫРГЪА (къарач.) Биреу урушургъа, тюйюшюрге, дауур этерге.

САЛАМ КЪАЙТАРЫРГЪА Саламлашханнга жууап этерге.

САЛАМ МИДЕЛ КИБИК (жюрютюрге) Затны чексиз эркин, артыкълыгъы бла жюрютюрге.

САЛАМ ОТЧА (жанаргъа) Биреу терк окъуна ачыуланыргъа.

САЛАМ ЭТЕРГЕ 1. Къырып салыргъа. 2. (бир затны) Элпек, мадул этерге.

САЛАМЕЛИК КИРГЕН КИБИК (киргенлей) Адам, мал мардасыз кёп эм терк къырылгъанлай.

САЛАМЫНГ УЗАКЪ БОЛСУН (алгъыш) Салам айтдыргъан адамгъа къайтарылгъан алгъыш.

САЛАУАТ САЛЫРГЪА (дин) Белгили зикирни айтыргъа (моулютда).

САЛАХ ТАРТЫРГЪА (салыргъа) Эфенди, халкъгъа ораза ачар заманны билдире, азан къычырыргъа.

САЛПЫ КЪУЛАКЪЛЫ [жаныуар, мал] Къулакълары энишге салыннган [ат, ит д.а.к.].

САМПАЛЛАРЫ ТЮШЕРГЕ  Мудах, мыккыл болургъа, санлары тутмазгъа.

САМУМ ЖЕЛИЧА (ишлерге) Терк, учунуп, суху (ишлерге).

САН-САН БОЛУРГЪА Биреу чачылыргъа, жаралы болургъа.

САН ЭТЕРГЕ 1. Биреуню багъаларгъа, адамгъа санаргъа, анга эс бурургъа. 2. Къайгъырмазгъа, ауур кёрмезге.

САНАП, КЪОЛУНА ТУТДУРУРГЪА Бир затны жашырмай, къыйырдан тутуп айтыргъа.

САНАП САНЫ БОЛМАЗГЪА (жокъду; санын тапмазгъа) (адам, зат) Мардасыз кёп, элпек болургъа.

САНАУУ ТАУУСУЛГЪАН [адам] Жашауу келген, къарт адам.

САНЛАРЫ КЪЫЙЫЛЫРГЪА Биреу къарыусуз болургъа.

САНЛАРЫ ТЮШЕРГЕ (тюшюрюрге) Къарыусуз болургъа (этерге), мудахланыргъа (апчытыргъа).

САНЛЫ БИРДЕ (санлы бир, санлап бирде, санлы бирде) Анда-мында бир.

САНЫ КЪАТАРГЪА Адам, мал къарыу алып тохтаргъа, белгили ёсюмге жетерге.

САНЫ САУНУ КЁЛЮ – ТАУ (Нарт сёз.) Саулугъу иги адам ёхтем болур.

САНЫ-ЧЕГИ БОЛМАЗГЪА Санап, къыйыры болмазгъа.

САНГА БИЛГЕН АМАНЛЫГЪЫМ – БАШЫМА (ант.) Биреуге жюрек халаллыгъын билдирген фраза.

САНГА ДЕП АЙТЫРГЪА Энчи биреуге эс бурдурур магъанада айтылады.

САНГА УШАГЪАН БОЛСУН Сен сюйгенлей этейим деген магъанада.

САПДА (сабында) ТОХТАМАГЪАН (турмагъан) БАЛТАЧА (кибик) (масхара) Сёзсюз, жалкъау, тутхучсуз адам.

[САПЫРАН (сапран) МАКЪА (зоол.) Макъаны сары сыфатлы тюрлюсю, жер макъа.

САРЫ АШ (дин) Ораза тутарыкъ адам танг атхынчы ашагъан азыкъ.

САРЫ ЖАУ ИЧИНДЕ БАЛ КИБИК (жашаргъа) Биреу, керегин табып, зауукъ жашаргъа.

САРЫ ЖАУЧА ЖАГЪЫЛГЪАН [адам, сёз] Адепли, ариу сёзлю, татлы тилли адам.

САРЫ САЛАМ БОЛУРГЪА Биреу саргъалыргъа, къарыусуз, арыкъ болургъа.

САРЫ СУУ БОЛУРГЪА (этерге) Биреу къарыусуз болургъа (этерге) (ачыудан, къыйынлыкъ сынагъандан д.а.к.).

САРЫ ТАНГ Эрттенликде кюн жарыгъы кече къарангысын бозарта башлагъан заман.

САРЫ ТАУКЕ (масхара) Сары шинли адамны масхаралагъан фраза.

САРЫ ЧИБИНЧА [адам] Ачы тилли, адамны жюрегин къыйнаучу адам.

САРЫ ШИНЛИ [адам] Бети, чачы, къашы акъсыл адам.

САРЫУУ КЪАЙНАРГЪА Биреу ачыудан къыйналыргъа, дертленирге.

САРЫУУН КЕСЕРГЕ (къарач.) Биреуню ачыуун тохтатыргъа, шошайтыргъа.

САРЫУУН КЪАЙНАТХАН [адам] Биреуге дерт жетдирген, демлешген адам.

САТМАЙ СЁЗЮН БЕРМЕГЕН (бермеучю) [адам] 1. Аз сёзлю, керти [адам]. 2. Уялчакъ, адепли адам.

САТЫП АЛГЪАН КИБИК 1. Бек багъалыды деген магъанада. 2. Сабий ауруучуду, тынчлыкъ бермейди деген магъанада.

САТЫП КЕТЕРИКДИ Сабий эслиди, акъыллыды деген магъанада.

САУ АЙЛАН (алгъыш) Биреуге этилген алгъыш: ёлмесин, хата кёрмесин деген магъанада.

САУ БАРМАКЪГЪА – ЧИПИРЕК Билмей тургъанлай келип къалгъан, тюшген чыфны юсюнден айтылады.

САУ БОЛ (болгъун) (алгъыш) 1. Саламлашхан адамгъа къайтарылгъан жууап. 2. Биреуге жюрек ыразылыгъын билдирген, ыспас этгенин кёргюзтген фраза.

САУ (саппа-сау) БОЛ ДА КЪАЛ Кертисин айтдынг деп, ыразылыгъын билдирген фраза.

САУ БОЛ ДЕМЕЗ Бир затны жаратмаз, бюсюремез, айып этер деген магъанада.

САУ БОЛ ДЕП АЙТДЫРМАГЪАН [адам] Ишни тынгылы этмеучю, асыусуз, хайырсыз адам.

САУ БОЛСА... (деп махтаныргъа) Биреуге толу ийнаннганын, ышаннганын, базыннганын кёргюзтген фраза.

САУ БОЛСУН Биреуге кеси болмагъан жерде айтылгъан бюсюреу сёз.

САУ ЖЮРЮТ (сау тут) (алгъыш) Жангы затха этилген алгъыш.

САУ КЕЛ (келгин) (алгъыш) Келген адам бла саламлашыу, аны алгъышлау.

САУ КЁЗЮНДЕН (кёрюрге) Адамны, ёлгюнчю, сау заманында кёрюрге.

САУ КЁРЕЙИМ! (межд.) Ишни кыртыгъа санап къой деп, тюнгюлюрге.

САУ КЪАЛГЪЫН Игилик болсун санга деген алгъыш.

САУ КЪАЛЛЫКЪ (сау боллукъ) (алгъыш) Биреуге жюрек ыразылыгъын билдирген фраза.

САУ-САЛАМАТ БОЛУРГЪА (сау-саламатды) Аурумай, къыйналмай жашаргъа.

САУ СЮЕГИ КЪАЛМАЗГЪА Бир зат муру-чуру болургъа, ууатылыргъа.

САУ СЮЕКЛИ [адам] Саулугъу иги, мазаллы адам.

САУ-ШАУ ЭСЕ ДА... Биреу сау эсе да, ёлген эсе да деген магъанада.

САУГЪАГЪА БЕРИЛГЕН АТНЫ ТИШЛЕРИНЕ КЪАРАМАЙДЫЛА Атны тишлерине къарап, жыл санын билгендиле. Былайда сёз саугъагъа иги-аман деп айталмайса деген магъанада келеди.

САУДАН ЁКСЮЗ Атасы-анасы бла бир юйюрде жашамагъан сабий.

САУДАН ЁЛЮ БОЛУРГЪА (этерге; саудан ёлюрге) Къоркъургъа, апчыргъа, жюреги къыйналыргъа, эс ташларгъа.

САУДАН ШАУ [адам] Болумсуз, магъанасыз адам.

САУЛАЙ ЖЕРГЕ СУГЪАРГЪА Унукъдурургъа, къыйнаргъа, жашау бермезге.

САУЛАЙ КЪАБЫРГЪА КИРИРГЕ Къыйналып, насыпсыз жашаргъа.

САУЛАЙ ТЕЙРИГЕ САЛАМ БЕРМЕГЕН [адам] (Нарт айтыу.)  Ёхтем, кючбюсюреу адам.

САУЛУГЪУ ЮЧЮН ИЧЕРГЕ Биреуге айтылгъан ахшы тилек толсун деп, аякъ, рюмка кётюрюп ичерге.

САУЛУКЪ АЯКЪ Биреуню намысына жораланып ичилген ичги.

САУСУЗ БОЛМА (болмагъын) Ауругъан адамны сора келгенде айтылгъан алгъыш.

САУУТ БЕТ АЛЫРГЪА [адам] Огъурсуз, кюйсюз халын кёргюзтюрге.

САУУТ КЁТЮРЮРГЕ Биреуге къажау уруш башларгъа.

САУУТ КЪОЯРГЪА Биреу кесин пленнге берирге.

СЕЙИРДЕН ЁЛЮРГЕ Бир затха бек сейирсинирге.

СЕКИР, ТОКЪМАКЪ, УР, ТОКЪМАКЪ (Фольк.) Хар зат мен айтханча болсун деген буйрукъ.

СЕЛЕКЕ ЭТЕРГЕ Хыликкя этерге, масхараларгъа.

СЕН АЙТ, МЕН АЙТ ДЕРГЕ Сёзню бир бирге атаргъа, уруп сёлешалмазгъа.

СЕН АЙТДЫНГ, МЕН ЭШИТДИМ Биринчи сенден эшитеме дегенде айтылады.

СЕН АЙТДЫНГ ЭСЕ (межд.) Угъай, алай тюйюлдю деген магъанада.

СЕН АЙТХАН ДЕП ТУРУРГЪА Къуру да биреуню оноуунда жашаргъа, кесини энчи оюму болмазгъа.

СЕН АТХАН СУУ МЕНИ ЭЛТСИН (элтмез) Сен айтхан оноугъа угъай демем деген магъанада (къыз келечи жууугъуна айтхан сёз).

СЕН БАР, МЕН БАР ДЕРГЕ Жумушну бир бирге атаргъа.

СЕН ДА ЖЮЙЮСХАН, МЕН ДА ЖЮЙЮСХАН (эшекге ким салсын къууушхан) (масхара) Ишлерге сюймеген (бай, бий) адамны юсюнден айтылады.

СЕН ЁЛМЕГИН 1. Биреуге жашау, игилик тилегенде айтылады. 2. Биреуню атындан къаргъаныргъа.

СЕН КЕРЕКЛИ ЖЕРИМЕ ТАШ САЛЫРМА (масхара) Биреуню адамлыгъын хыликкя этгенде айтылады.

СЕН – КЪЫПТЫ, МЕН – КЪОЙ (дерге) (Нарт айтыу.)Адам биреуге жалынчакъ болургъа, не айтса да, этмей онгу болмазгъа.

СЕН МАНГА ЭТГЕН ТАЛАУ БОЛСУН (масхара) Мен сенден къоркъмайма деген магъанада айтылгъан фраза.

СЕН-МЕН ДЕП ЖАШАРГЪА Бир бирни билип, шуёх, татлы жашаргъа.

СЕН МЕНИ КЁРМЕГЕНСЕ, МЕН ДА СЕНИ Жашыртын затдан жукъ да билмегенча этейик деген магъанада.

СЕН САУЛУКЪДАН (сен сау болсанг) Биреуге ышаннганын билдирген фраза.

СЕН СЕН ЭСЕНГ, МЕН ДА МЕНМЕ (дерге) Бир бирге эришип сёлеширге, бирлери тёзюмлюк этмезге.

СЕН СОРМА, МЕН АЙТАЙЫМ (къарач.) Кесим айтайым деген ма-гъанада.

СЕН ТАПХА ЭДИНГ! (межд.) Аллай табарыкъ тюйюлсе деген магъанада.

СЕН ТАЯННГАН КЪАЯ АУАР (оюлур; сен къарагъан къазан къурур) (хыны) Онгмазлыкъ, тапсыз адам деген магъанада.

СЕН ТЮЛКЮ ЭСЕНГ, МЕН А КЪУЙРУГЪУМА (биреу – тюлкю, мен – къуйругъу) Аман акъыл бла, хыйлалыкъ бла мен да биреуге хорлатырыкъ тюйюлме деген магъанада.

СЕН УЛЛУ Сабийни жапсарыр ючюн айтылгъан фраза.

СЕНДЕН АЛГЪА ЁЛЕЙИМ Биреуге жюрек ыразылыгъын билдирген фраза.

СЕНДЕН ДА МЕН ТЕЛИ! Адам кесине тырман этген фраза.

СЕНДЕН МАНГА ЖОКЪ, МЕНДЕН САНГА ЖОКЪ (бизден санга, сенден бизге жокъ) Биз шуёхлукъдан айырылдыкъ деген магъанада.

СЕНДЕН (биреуден) КЪАЛГЪА ЭДИ БАШЫМ (межд.) Сенден къоркъмайма, санга мен да хорлатмам деген магъанада.

СЕНДЕН ОНГЛУ БОЛМАСЫН БАЙГЕЛДИ (масхара –къарач.) Махтаннганынгча, онглу, асыулу адам тюйюлсе деген магъанада.

СЕНИ АЙТСАМ ДА, НЕ КЕЛИР КЁЛЮНГЕ Биреу кесини жашауу бла къаргъаннганда айтылады.

СЕНИ АЛЛАХ СЫЙЛАСЫН Кечгинлик бер деген магъанада.

СЕНИ АУРУУУНГУ АЛСЫН Биреуге къызгъанмай, таза жюрекден бир затны бергенде, хатыр этгенде, айтылады.

СЕНИ АУУЗУНГУ КИМ ЖУУГЪАН ЭДИ (хыны) Аман ауузлу, асылсыз сёзлю адамгъа айтылады.

СЕНИ (биреуню) БЕТИНГДЕН (кёрюрге, иш этерге д.а.к.) Сени (биреуню) намысы ючюн (этерге бир затны, ишни).

СЕНИ ЖАНЫНГ ЮЧЮН (хыны, межд.) Сен ёлгюн ансы деген магъанада.

СЕНИ ЖАУУНГ АЛЛАЙГЪА ЧЫКЪСЫН (къарач.) Сюймегеним ол ишге тюбесин деген магъанада.

СЕНИ ЖАУУНГ ДА БИЗЛЕЙ (биреуленча) БОЛСУН (жашасын) 1. Биреу аман жашагъанына тарыкъгъанда айтылады. 2. Бир затдан къоркъгъанда айтылады.

СЕНИ ЖАУУНГА АЛЛАЙ КЮН КЕЛСИН Сюймегенине аманлыкъ тилегенде айтылады.

СЕНИ ЖАУУНГА ДА АЛЛАЙ (адам) КЪОПСУН (къутурсун) Биреуню чексиз къутургъанын кёргюзтгенде айтылады.

СЕНИ СЫЙЫНГ БИЙИКДЕ (тёппемде) БОЛСУН Намысынг уллу болсун деген магъанада.

СЕНЕК АУУЗ [бичен] Сенек бла бир кётюрген бичен (салам).

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: