«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)
 
Бизни халкъыбыз жашап тургъан минг жылланы ичинде къуралгъандыла бу фразеология айланчла. Ата-бабаларыбызны кёз жютюлюклери, оюм теренликлери орналыпды алада.

КЪОЛ БОЯРГЪА Аман ишге къатышыргъа.

КЪОЛ БУЛГЪАРГЪА (силкирге) Къолну болушлугъу бла бир затдан айырылгъанын, тюнгюлгенин, биреуню чакъыргъанын кёргюзтюрге.

КЪОЛ ЖЕТДИРИРГЕ (узатыргъа) 1. Биреуню урургъа, тюерге. 2. Ишни аз-маз ишлерге. 3. Урларгъа, хыянатлыкъ этерге.

КЪОЛ ЖУУАРГЪА Тюнгюлюрге, умут этмезге, мадарсыз болургъа.

КЪОЛ (КЪОЛЛАРЫН) КЁТЮРЮРГЕ (тутаргъа – къарач.) 1. Биреуню урургъа, тюерге. 2. Бир затха ыразылыгъын билдирирге. 3. Биреуге къажау сюелирге. 4. Улоуну, транспортну тохтатыргъа. 5. Дерсде, жыйылыуда сёлеширге эркинлик тилерге. 6. Айырыулагъа къатышыргъа (ачыкъ эм жашырын). 7. Аскерчи кесинден таматагъа намыс этерге, саламлашыргъа. 8. Бир затха заран салыргъа, хатасын тийдирирге. 9. Кесин пленнге берирге, хорланнганнга саналыргъа, «сатылыргъа». 10. Кеси кесин ёлтюрюрге.

КЪОЛ КИРИ БОЛГЪАН (адам) Ырысхылы, къолайы болгъан адам.

КЪОЛ КЪАЙЫРЫРГЪА Къажау сюелирге.

КЪОЛ КЪЫЙЫН Адам ишлеп алгъан хакъ, зат...

КЪОЛ САЛЫРГЪА 1. Адам тукъум атын жазаргъа. 2. Бир затха борчлу болгъанына шагъатлыкъ этерге. 3. Бир затха ыразылыгъын билдирирге.

КЪОЛ СУГЪАРЫКЪ [зат] Абери къуяргъа жараулу зат (машок, тулукъ, къапчыкъ).

КЪОЛ (юсю) СЫРТЫ БЛА КЪАРАРГЪА (узалыргъа) (къарач.) Сансыз, ыспассыз этерге, кёл салмазгъа.

КЪОЛ ТАШ АТАРГЪА (оюн) Сыйдам, тёгерек, ауур ташны узакъгъа сызып эриширге.

КЪОЛ ТИЙИРИРГЕ Урургъа, тюерге.

КЪОЛ ТУТАРГЪА 1. Биреу бла саламлашыргъа. 2. Биреуню алгъышларгъа, къууанчына къууаныргъа.

КЪОЛ ТУТДУРТУРГЪА Экеуленни жарашдырыргъа.

КЪОЛ УЗАТЫРГЪА 1. Бирликни тутаргъа, болушлукъ этерге. 2. Болушлукъ тилерге, садакъа жыяргъа. 3. Урларгъа.

КЪОЛ ЫЗ 1. Адамны ишинде энчилиги. 2. Адамны жазыу хаты.

КЪОЛ ЭТЕРГЕ Кёлюн кенгдиргинчи, хайыр алыргъа (бир затдан).

КЪОЛГЪА АЛЛЫКЪ [зат, харекет, сауут, адыр] Ишни ишлетген (зат).

КЪОЛГЪА АЛЫРГЪА 1. Белгили бир ишни этип башларгъа. 2. Къыралны, жерни уруш бла алыргъа, ууучларгъа. 3. Биреуню тутаргъа, тюрмеге салыргъа. 4. Кесин низамгъа жыйып тохтаргъа. 5. Биреуню къоркъутургъа, бойсундурургъа. 6. Оноуну, властьны кеси эркинлигине алыргъа.

КЪОЛГЪА ЖЕТДИРМЕЙ (жетдирмегенлей) [алыргъа, сатаргъа] Бир бирге ал бермей, багъалап (алыргъа, сатаргъа).

КЪОЛГЪА ЖЫЯРГЪА (жыйдырыргъа) 1. Айтханын этдирирге, кесине бой салдырыргъа, низамгъа жыяргъа. 2. Тюрмеге салыргъа, тутаргъа.

КЪОЛГЪА ТИЕРГЕ Табылыргъа, тутулургъа, биреуню оноууна тюшерге.

КЪОЛГЪА ТЮШЕРГЕ (тюшюрюрге, этерге) 1. Душманны эркинлигине тюшерге (тюрмеге, пленнге д.а.к.). 2. Аскер кюч бла бойсундурургъа. 3. Кесине керекли затны табаргъа, мадарыргъа, анга ие болургъа.

КЪОЛДА АЙЛАННГАН [тылы] 1.Бир гюттю болур чакълы [тылы]. 2. (ойнагъан урчукъ) Ийирилген халыдан толгъан жюн урчукъ.

КЪОЛДАН ЖИБЕРМЕЗГЕ (ычхындырмазгъа) Оноуну, ишни къаты тутаргъа, эркинлигин кишиге бермезге.

КЪОЛДАН КЪОЛГЪА БЕРМЕЗЧА [зат] Багъалы, магъаналы, ариу затны юсюнден.

КЪОЛДАН ЧЕМЕР [адам] Къолдан уста, хунерли адам.

КЪОЛДАН ЧЫКЪСЫН ДЕП (этерге бир ишни) Ишни тынгысыз, хылы-мылы этерге, юсюнден атаргъа.

КЪОЛЛАРЫН БОШЛАРГЪА 1. Эркинликсиз узалыргъа. 2. Бир затдан тюнгюлюп тохтаргъа.

КЪОЛЛАРЫН БОЯРГЪА Биреуню урургъа, тюерге, мурдарлыкъгъа кирирге.

КЪОЛЛАРЫН КЪОЛТУКЪГЪА СУГЪУП ТУРУРГЪА Ишлемей, хайырсыз айланыргъа.
 (бир зат) КЪОЛЛУ БОЛУРГЪА (жерге, затха, ырысхыгъа) Ие болургъа.

КЪОЛТУГЪУ-КЪОЮНУ (къоюну-къолтугъу) БЛА БАРЫРГЪА (келирге) къара: КЪОЮНУ-КЪОЛТУГЪУ БЛА БАРЫРГЪА (келирге).

КЪОЛТУГЪУН-КЪОЮНУН КЪАРМАТЫРГЪА Биреуню харекетин-хайырын, ырысхысын къоймай сибирирге.

КЪОЛТУКЪГЪА АЛЫП КЕТЕРИК [адам] Къарыулу, мазаллы, деменгили адам.

КЪОЛУ АЛТЫНДЫ къара: АЛТЫН КЪОЛЛУ.

КЪОЛУ-АЯГЪЫ КЪЫМЫЛДАГЪАН [адам, заман] 1. Мадары, тирилиги уллу болгъан адам. 2. Адамны жаш, къарыулу, ишлеген заманы.

КЪОЛУ БЛА (бир ишни этерге) 1. Иш биреуню башчылыгъы бла этилирге. 2. Ата-ана къызны кеси ыразылыкълары бла эрге юйден чыгъарып берирге.

КЪОЛУ БЛА АЛЫП (сыдырып – къарач.) АТХАНЧА Бир заты да къалмай деген магъанада.

КЪОЛУ БЛА БЕРИП, АЯГЪЫ БЛА АЛЫРГЪА (къолунг бла бер, аягъынг бла ал) Борчха берген затын кёп жюрюп, къыйналып алыргъа.

КЪОЛУ БЛА ТУТХАНЧА (ийнаныргъа) (къарач.) Толу ийнаныргъа, ишекли болмазгъа.

КЪОЛУ БЛА УЗАЛЫП ЖЕТЕРЧА ЖЕРДЕ Жууукъда, узакъ болмагъан жерде.

КЪОЛУ (бир затха) ЖЕТМЕЗГЕ Ишни этерге жетишмезге, заман тапмазгъа.

КЪОЛУ ЖУКЪА (хузум.) [адам] Малы, мюлкю болмагъан, жарлы адам.

КЪОЛУ КЪАЛТЫРАРГЪА Арсар болургъа, ишни таукел эталмазгъа.

КЪОЛУ – КЪОЛГЪА, АЯГЪЫ АЯКЪГЪА ЖЕТМЕЗГЕ (тиймезге) Ишни терк, муштухул этерге.

КЪОЛУ КЪУРУ БОЛУРГЪА Жарлы, къолайсыз болургъа.

КЪОЛУ КЪУРУРГЪА [адамны] Ёлюрге.

КЪОЛУ ТАТЛЫ [адам] Сойгъан малыны эти татлы болады деген магъанада.

КЪОЛУ ТЕМИРДЕН ТЮЙМЕ ТЮЙГЕН [адам] къара: КЪОЛДАН ЧЕМЕР [адам].

КЪОЛУ ТИЙГЕН – ТОБА, АЯГЪЫ ТИЙГЕН ОБА БОЛУРГЪА Биреу онгмазгъа, къуранмазгъа, иши амандан аманнга бара жашаргъа.

КЪОЛУ-АЯГЪЫ АРТЫКЪ ТЮЙЮЛДЮ Къалгъанладан айырма тюйюлдю деген магъанада.

КЪОЛУ-АЯГЪЫ ТУТМАЗГЪА къара: БОРБАЙЫ ТУТМАЗГЪА.

КЪОЛУМУ СЫРТЫДЫ (къарач.) Усталыгъы, хайыры жокъду, билимсиз эди деген магъанада.

КЪОЛУН АРТХА ТУТАРГЪА (къолун артындан алмазгъа; къолу чиби болургъа – къарач.) Урларгъа, урлауукъчу болургъа.

КЪОЛУН-АЯГЪЫН БАЙЛАРГЪА (байланыргъа) Онгун алыргъа, ишине чырмау болургъа.

КЪОЛУН-АЯГЪЫН БОШ ЭТЕРГЕ къара: АЯГЪЫН БОШ ЭТЕРГЕ.

КЪОЛУН  БОШЛАП, ТОХТАП КЪАЛМАЙ Кёлсюз болуп къалмай.

КЪОЛУН (къолларын) ЖАН СЮЕГИНЕ САЛЫП... Керпесленип, омакъланып...

КЪОЛУН ЖУКЪГЪА ТИЙДИРМЕЗГЕ Биреуге жукъ ишлерге къоймазгъа.

КЪОЛУН ЖЮРЕГИНЕ САЛЫП (айтыргъа) Кёлю бла, ётюрюксюз, керти айтыргъа.

КЪОЛУН СУУУКЪ СУУГЪА ЖЕТДИРМЕЗГЕ (тийирмезге) Биреуню (кесин) ишлетмезге, къыйнамазгъа, аяргъа.

КЪОЛУНА БЕК (къолдан бек) [адам] Къызгъанч, хатерсиз адам.

КЪОЛУНА КЪАРАРГЪА (къаратыргъа) Биреуге жалынчакъ болургъа (этерге).

КЪОЛУНА САУУТ АЛЫРГЪА Къазауатха, урушха чыгъаргъа.

КЪОЛУНА ТАЯКЪ АЛЫРЧА БОЛУРГЪА (Нарт айтыу.) Сабий, акъылбалыкъ болуп, ишге жарай башларгъа.

КЪОЛУНА ТУТДУРУРГЪА 1. Бир затны кертисин ачыкъларгъа, айтыргъа. 2. Ишни тынгылы этип берирге.

КЪОЛУНА ТЮШЕРГЕ Биреуленни эркинлигинде болургъа (юй бийчеси не да эри).

КЪОЛУНА ЧИБИН КЪОННГАН [адам] (къарач.) Ырысхылы, берекетли адам.

КЪОЛУНДА БОЛУРГЪА 1.Бай болургъа. 2. Биреуню эркинлигинде, оноуунда болургъа.

КЪОЛУНДА ЖЮРЮТЮРГЕ Биреуню, затны оноуун этерге (элни, халкъны).

КЪОЛУНДАН БАЛ ТАМГЪАН [адам] Хунерли, мадарлы, берекетли адам.

КЪОЛУНДАН ЖОЮЛУРГЪА Биреуню хатасындан ёлюрге, къыйынлыкъ кёрюрге.

КЪОЛУНДАН ИШ ЁЛГЕН (адам)  Жигер, иш юсюне тургъанда эринмеген адам.

КЪОЛУНДАН КЕЛГЕН [адам] Мажарыулу, тирнекли, ишге уста адам.

КЪОЛУНДАН КЕЛГЕНИ (тенгли) Болалгъаны тенгли, къарыуу жетген чакълы.

КЪОЛУНДАН КЕЛИРГЕ Ишни этерге къарыуу жетерге, болалыргъа.

КЪОНАКЪ БОЛУП КЕЛИРГЕ Бир зат тилеп келирге.

КЪОНАКЪ СЮЙМЕГЕН КЪОНАКЪБАЙЧА Биреу жарыкъ бетли тюбемегенде айтадыла.

КЪОНАКЪБАЙ БОЛУРГЪА Биреуню юйге чакъырыргъа, юйюнде къалдырыргъа.

КЪОНАКЪЛЫ ЮЙ ХАУЛЕ БОЛУР (Нарт сёз.) Ахшы-аман да келиучю юйню намысы, къууаты къалмаз деген магъанада.

КЪОНАКЪЛЫКЪ ЭТЕРГЕ Къонакъны келгенине жоралап, мал кесерге.

КЪОНКЪАСЫ ЖАУДУ (къарач.) Ёхтемди, бай адамды деген магъанада.

КЪОНГУР ЖЫЛ Уллу зарауатлыкъ жетген заман.

КЪОР БОЛУРГЪА (къор-садагъа болургъа) Адамны биреуге жюрек ыразылыгъын билдирген фраза.

КЪОРАРЫКЪ ОЛ БОЛСУН! Болгъан бушуулу ишге таукел этгенде айтылады (мал, ырысхы къорагъанда).

КЪОРКЪА-КЪОРКЪА, КИШТИК (къоян) КИРИНЛЕЙ БОЛУРГЪА Бек къоркъгъанлай турургъа.

КЪОТУР КАПЕКГЕ (сомгъа) ТИЙМЕЗГЕ къара: КЪАРА ШАЙНЫ ТУТМАЗГЪА.

КЪОТУР СОМ (масхара) Аз, къыйматсыз ахча.

КЪОЧХАРЛА УРУШХАНЧА (къарач.) Къаты, уллу таууш этдирип (къагъышыргъа).

КЪОШ-БАШ БОЛУРГЪА Экеулен бир бирге къысылып шыбырдашыргъа.

КЪОШ ОБАГЪА КЪОШАРГЪА Ёлтюрюрге, къырыргъа (адамланы).

КЪОШ САЛЫРГЪА Бир жерге къуру да барып турургъа.

КЪОШ УУУЧУНГУ КЪАЙЫН АНАНГА ТУТ! (Нарт айтыу.) (межд.) Асыры кёп тилейсе дегенде айтылады.

КЪОШАРЫМ-КЪОРАТЫРЫМ ЖОКЪДУ Биреуню айтханына, этгенине ыразыма деген магъанада.

КЪОШКЪУЛАКЪ УШКОК Австриялы ушкокну аты.

КЪОШУЛГЪАН КЪОЙГЪА ТИЙМЕГЕН АЙМУШ (нёгерге харамлыкъ билмеген Аймуш) (къарач.) Харамлыгъы болмагъан, урусу-гудусу болмагъан тюз адам.

КЪОШХА КИРГЕН ИТЧА (уялыргъа) Адам уялгъандан жунчургъа.

КЪОЮН АГЪАЧ Чепкен сокъгъан тауатны чепкен чулгъаннган тёгерек агъачы.

КЪОЮН АЙЛАНЫРГЪА Суу не да жол бурулуп, тёгерек айланыргъа.

КЪОЮНУ-КЪОЛТУГЪУ БЛА (келирге) Саугъа, харекет алып (келирге).

КЪОЮНУНА ОТ (жилтин) ТЮШГЕНЧА БОЛУРГЪА Амалсыз болургъа, типиски этерге.

КЪОЯН АЖИРГЕ МИННГЕН КЮН Адамны ачыуланнган, къозугъан, халы осал болгъан заманы, кюню.

КЪОЯН АУРУУ (медиц.) Эпилепсия аурууну аты.

КЪОЯН БОЛУРГЪА (масхара) Бек эсирирге.

КЪОЯН ЖЮРЕКЛИ [адам] Къоркъакъ, таукеллиги болмагъан адам.

КЪОЯН СОГЪУНЧАКЪ ЭТЕРГЕ (къарач.) Ызларын чорт бурургъа, тюрлендирирге.

КЪОЯНЛАНЫ КЪОНГУР ЖЫЛЫ КЕЛИРГЕ (къарач.) къара: КЪОНГУР ЖЫЛ.

КЪРЫМ ОТЛУКЪНУ БАСАРГЪА (къарач.) Тамгъа, белги салыргъа.

КЪУДАЙНАТНЫ САТЫУУ (масхара) Затны алгъан багъасына сатыу.

КЪУЙРУГЪУ БЛА КЪОЗ СЫНДЫРГЪАН [адам] Эсирик, гынттылы адам.

КЪУЙРУГЪУ БЛА ОТ САЛЫРГЪА Ишге бузукълукъ салыргъа, чырмау болургъа.

КЪУЙРУГЪУ-ЖАЛЫ [адамны] Адамны тукъуму, жууугъу.

КЪУЙРУГЪУ-ЖАЛЫ КЪЫРКЪЫЛЫРГЪА (къарач.) затны бир мардадан артыгъы, кеми болмазгъа.

КЪУЙРУГЪУ ЖЕР КЁРМЕЗГЕ (къуйругъу жерге тиймезге) Бир ишни тынгылы этгинчи, тынчлыкъ тапмазгъа, солумазгъа, тохтамазгъа.

КЪУЙРУГЪУ СЫННГАН ИТЧА (ит кибик) [адам] (масхара) Тюйюлген ит кибик, къоркъакъ адамча.

КЪУЙРУГЪУН КЪАЛАЧ ЭТЕРГЕ Кесин уллудан тутуп, махтанып айланыргъа.

КЪУЙРУГЪУН КЪЫСАРГЪА (къысдырыргъа) Къоркъургъа, бую-гъургъа, тынч турургъа (турдурургъа).

КЪУЙРУГЪУН ТУТАРГЪА (тутдурургъа) Биреуню хыйласын ачыкъларгъа.

КЪУЙРУГЪУН ЧЫК ЭТЕРГЕ Къуйругъун чюелтирге, къатели этерге (мал, хайыуан, жаныуар).

КЪУЙРУГЪУН ЧЫКГА САЛЫРГЪА Арталлы да унамазгъа, «угъай» деп тохтаргъа (ишни этерге, сёз айтыргъа д.а.к.).

КЪУЙРУГЪУНГ, КЪУЛАГЪЫНГ МЕНИ КИБИК (дегенди къоян баласына) (Нарт сёз.) Манга ышанма, кесинги тут дегенде айтылады.

КЪУЙРУГЪУНГУ КЪЫСЫП ТУР Къоркъгъанлай, буюкъгъанлай тур деген магъанада.

КЪУЙРУКЪ БУЛГЪАРГЪА (къуйругъун ары-бери булгъаргъа) Ишден къутулур ючюн, сылтау этерге.

КЪУЙРУКЪ УЧУ КИБИК (масхара) Алаша ёсюмлю, гитче адамчыкъны юсюнден.

КЪУЙРУКЪГЪА ЖАУ СЮРТГЕНЛЕЙ къара: ТЕНГИЗ КЕЗДЕН СУУ ИЗЛЕГЕНЛЕЙ (Нарт сёз.).

КЪУЙРУКЪЛУ КЪАГЪЫТ (къарач.) Къайгъысы болгъан къагъыт.

КЪУЙРУКЪЛУ КЪУРТ КИБИК [адам] Сёзюнде турмагъан, ышаннгысыз адам.

КЪУЙРУКЪНУ ТЮЗ ТУТАРГЪА Бойсунуп жашаргъа, бузукълукъ этмезге.

КЪУЙРУКЪСУЗ АДАМ Сёзю бла иши бирге келишмеген, тутхучсуз адам.

КЪУЛА ТЮЗ Узакъ, кенг, иесиз жер.

КЪУЛА ТЮЗДЕ КЪАЛЫРГЪА Бир заты да болмай, къурлай къалыргъа.

КЪУЛАГЪЫ-БАШЫ ШОШ (жашаргъа) Тынч, ырахат, къайгъысыз жашаргъа.

КЪУЛАГЪЫ (неде эсе да, къайда эсе да) БОЛУРГЪА Биреуню эси бир затха бурулургъа.

КЪУЛАГЪЫ ТУРУРГЪА Сагъайып тынгыларгъа.

КЪУЛАГЪЫ ШАГЪАТДЫ Айтылгъанны эшитгенди, шагъатлыкъ этерикди деген магъанада.

КЪУЛАГЪЫН АЙЫРМАЗГЪА Бир затха тынгылагъанын къоймазгъа, тохтамай тынгыларгъа.

КЪУЛАГЪЫН БУРУНУНА БАЙЛАП (ишлерге) Ишни къадалып этерге (кёргенине, эшитгенине да эс бурмай).

КЪУЛАГЪЫН КЪЫЗДЫРЫРГЪА Адамны кеси болмагъан жерде сёксенг, къулакълары къызады деп ийнаныу.

КЪУЛАГЪЫН ЮЗДЮРЮП АШАРГЪА Ашны татымлы, иги болгъанын кёргюзтюр ючюн айтылады.

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: