КЪОБУЗ

Хапар

Халимат къобузчу болгъанды. Ол аллай къобузчу болгъанды – элни ауузунда къалгъан, къобузну, ойнатхан угъай, сёлешдире билген! Къууанч хапарына, жарсыу таралыууна, жалан бизни элни жамауатын угъай, къоншу эллени да тынгылатхан. Ол узайгъан заманлада къууанчлада къобуз сокъгъан адет эди. Халиматны къобузу жарытмагъан той а тойду, къууанч къууанчды деп ким айталгъанды?! Жыр тагъаргъа уста Халиматны аты, сыфаты да унутулгъандыла. Жырлары уа жашайдыла, ийнарла, тарыгъыула болуп, жашдан къызгъа, къыздан жашха салма жолчукъла ызлай, ёмюр узунлугъунда тауусулмай.

Ачы уруш, кёчгюнчюлюк къыйынлыгъы анча жара къоюп кетгенлерине да къарамай, хорлам бла бирге келген жазда алай къууанчлы, алай жарыкъ болду жерни юсю, терекле бла, гюлле бла бирге жюрекле да чакъгъанча. Къызыл шарх-шархла къызартхан юй башла, арбазла, жол жанлары, кенг тюзле да бирча къууанчлы болуп. Бир уллу ёхтемлик жюреклени бийлеп, жашауну алгъындан да омакъ этерге кёллениу сезим жаратылып, ариулукъгъа, игиликге итиниу кюч ала башлагъан эди.

Ма ол заманда чыгъарды Халимат Кавказдан келген эски кюбюрден таулу къобузун.

Аны халкъыбызны Орта Азиягъа кёчюрюрден алгъа, жетип келген айырылыуну сезген кибик, Къабартыда къалгъан тамата эгечи Таужан берген эди Халиматха, кеси кёзюмден кёре тур деп.

Халимат ол къыйын жыллада къобузну сатаргъа кёп кере болгъанды. Сатаргъа угъай, гыржыннга алышыргъа. Алай, къызчыкъны атасы урушдан хорлам бла къайтса, къобуз изленнигин билип, артха къоя тургъанды…

Хорламны узакъ Берлинден келген сюйюнчюсю мудах жамауатны бетин жарытхан эрттенде, Ахматны да сакъламай, чыгъаргъан эди Халимат къобузун.

Къобуз, бу башха жерни ушатмай, бир кесек жунчуса да, Халиматны назик бармакъларын танып, алтын накъышларын къалтырата, ариу ауазы бла ахтынып, тёгерекни кесине тынгылатды. Олсагъатдан миллет тартыулагъа тансыкъ болуп тургъан жамауат – малкъарлыла, къарачайлыла, чеченлиле… арбазны толтурдула. Жашланы ётгюрюреклери, ортагъа чыгъып, санларын ойната башларгъа, арбазгъа, жел этдирип, комендант кирди.

– Неди бу? – деп къычырды ол, огъурсуз бетинден къаны къача. – Ким эркинлик бергенди сиз бандитлеге тепсерге?

Ол да къобузчу таба атлагъанлай, алайгъа Исмайыл жетди – Халиматны киеую. Сех юсю бла секирип, кесин къобузгъа узалгъан комендантха атды. Жетди да, болмагъанча жигитлик этди – аны толу жаягъын шибиля таууш этдирди.

Кёк жашнагъанча кёрюндю. Кёчгюнчюле абызырадыла, къоркъдула жашха. Исмайыл а, кюнню кёзю да аны капитан чынында тохтап, эс жыялмай тургъан комендантха:

– Бу Сталинни сюйген тепсеуюдю! Сен аны тохтатханынгы билсе, ол не айтырыкъды?! Нек тыяса? – деп «урушду».

Ол узакъда Уллу Хорламны бир кесекчиги, бу къыргъыз элге кирип, кесин алай танытханы таулуланы бетлерин жарытды. Ала бла бирге, жашау былай турмазын ангылагъанча, къобуз да ингирге дери, тарыгъыуу бла къууанчы бир бирлерин алышындыра, саулай элге эшитилгенлей, жюреклени къууандыра турду.
Ахмат къайтмады къазауатдан. Анга ёпкелепми – Халимат къобузну къызына берип къойду.

Танзиля къобуз согъаргъа терк юйренди. Онтёртжыллыкъ къызчыкъгъа анасындан, анасыны эгечинден ётген, эндиге дери тынгылап тургъан фахму уянды да, энди эс жыя келген мудах таулуланы бетлерин жарытды. Танзиля да назик бармакъларын къобуз тюекледе терк-терк ойната башлады. Къобуз ауур болса да, Танзиля аны къаты тута эди.

Таулу къобузну ауазын чеченли жаш Ахмед да эшитди. Артда уа ненча кере тепседи ол къобузну тартыуунда, ненча кере тынгылады аны къанатла берген къууанчына, жюрекге сакъ мудахлыкъ кийирген ахтыныууна да. Алай ангылай эди Ахмед ол къобузну тилин, ючюсюню – аны, Танзиляны, Ахмедни – араларында бир уллу жарыкъ тасха орналып, аланы бир бирге байлагъанча.

Ахмед къоншу элде жашай эди. Алай чюгюндюр къазыу башланнганлай, колхоз а бахчаларыны асламысында бал туз чюгюндюр ёсдюре эди, аны ташыргъа жюрюп, бизни орамны букъусунда машинасыны ызларын аз къоймагъанды. Ма ол заманда айтханды Танзиляны къобузу:

«Жюз машинадан айырып танырем
Сени машинангы ызларын…» – деп да.

Артха къайтырны юсюнден хапар келгенде, Ахмед, тас этеме депми къоркъду, Танзиляны къоншу элге къачырды. Мангылайында жазылгъан къадарны ажымлылыгъын экинчи кере сынап, ол мудах кёзлерине энип, Халиматны жюреги такъыр болду. Танзиля уа насыплы эди. Ол кесини узакъ созулмагъан насыбында, анасыны аны жангы жууукълары бла жарашыргъа унамай, анга кёлкъалды болуп тургъанын да эсине артыкъ бек алмады.

Тамам ол кюнледе Кавказгъа къайтыуну къууанчы нени да сыйпап, кетерип, кёчгюнчю халкъ жолгъа хазырланды. Анда не да – насып, умут, жашау – башха боллукъду деп. ийнанып, бирем-бирем, юйюр-юйюр да тебиредиле ата журтха.

Халимат да хазырланды. Ашыгъышлы эди. Сюймекликни кюню анда тийгени эсине тюшюпмю? Бораны уа – мында эди.

Халкъ Кавказгъа жол салгъанда, Ахмедни юйюрю – Танзиля, аланы гитче жашчыкълары Руслан, туудукъчугъун тансыкълагъандан тоймагъан Ханий да жолгъа атландыла. Къанатлы эдиле бары да. Алай ол жол къууанч келтирмеди насыбы ажашхан Танзилягъа. Жолда къыйын ауруп, Ахмед дуниясын ташлады. Ачыу этди Танзиля, къаралып къалды, къысха насыбын кёз жашларында жууундурду. Къобузну, юй хапчукланы тюшюре туруп, жерге уруп, чачып къояргъа умут этди: «Сен болмасанг, инжилмез эдим!» – деп, ол терс болгъанча, ёчюлген насыбын андан даулай. Алай къайын анасы, келинини къолундан алып, къобузну кёз туурадан кетерип къойду.

Тёрт-беш жыл озгъанда да, Танзиляны бушууу эски болмады. Ол ачыу бюгюн-бюгече болгъанча, мудах эди Танзиля. Чеченде къайынлары бла жашап турду. Артда уа, жашаууну ахыр кюнлерин санай тургъан Халиматны тилегине бой сала, жашы бла Малкъаргъа кёчдю.

Акъырын жашадыла эки тиширыу, атасын танымагъан жашчыкъны къайгъысын кёре, къууана. Ол эди жюреклерин жылытхан, ачыуларын селейтген, къайгъыларын къачыргъан да.

Сюймеклик бла байламлы затла ёлюмсюздюле. Жашчыкъ атасына ушагъанына къууана эди Танзиля. Къарай эди аны кёзлерине, алада, тау сууладача, кеси къууанчын, кетген насыбын таныргъа сюйюп.

Халимат дуниясын алышхандан сора Танзиля жангыз баласына бютюнда бек къысылды. Жаланда ол эди аны жюрегин жылытхан, ачыуун къачыргъан да. Анасыны жюрек сырын ангылагъанча, анга билек болургъа кюрешип келди жашы да – кюнден кюннге сыфаты, бою бла, аны къой да, халаллыгъы, ачыкълыгъы бла замансыз кетген атасына бютюн бек ушай баргъан Руслан. Ата жууукълары ол ишанлары ючюн жашны бютюнда бек сюйгенлери къууандыра эди анасын, баласын да.

Аскерден къайтхандан сора Руслан, атасыча, машинада ишлеп башлады. Ненча ариу сёз эшитди анасы жашына аталгъан, ненча ариу алгъыш эшитди. Ол а аллай насып эди – аны жаланда ана ангыларгъа боллукъду. Бир башха къыз айта эди энди Танзиляны жырын:

«Жюз машинадан айырып танырем
Сени машинангы ызларын…» – деп.

Кёп жылланы тынгылады Танзиляны къобузу. Бир кере да эсгермеди Танзиля аны. Жаланда бюгюн, юйюне келин кире туруп, изледи. Жашчыкъны ариу юйюр къурагъанына аны бла бирге ол да къууанырча.

Танзиляны эртте къобуз тюекледе терк жюрюучю бармакълары къарыусуз болсала да, къобузну къанатлы ауазына жашауну терен ангылау, жылла бла ёчюле билмеген сюймеклик къошулуп, ол юйге кирип келген жангы насыпха алгъыш сёзюн айтды.

Ала, къобуз бла иеси, насып бла тюбеширге сюйюп тургъанлы не заман бола эди!