Жаш тёлюню ёсдюрюуде не заманлада да сакълыкъ, сабырлыкъ изленнгендиле

Къайсы дуниялада да къарачайлыла бла малкъарлыла сабийни багъалы кёргендиле, аны ёсдюрюу эм юйретиу бла байламлы жумушланы эм магъаналыладан бирлерине санагъандыла. Бу жаны бла  айтылгъан оюмла да сейирдиле. Сёз ючюн педагогика илмуланы кандидаты Гуртуланы Мариям кесини ишлеринде ёсюп келгенни халкъ тёреледе, фольклоргъа таянып, урунууну жорукъларында юйретиге керекди, дейди. Ол тема бла байламлы  Борлакъланы Юсуф да оюмларын жазгъанды. Ала къарачай тёрелеге кёре къуралгъанлыкъгъа, малкъар адетле бла бир мурдорлудула. Бюгюн биз аны материалын жарашдырып басмалайбыз.

Сабий бизни миллетледе не заманда да эм сыйлы орунда болгъанды, анга энчи къаралгъанды. Туугъан кюнюнден башлап акъылбалыкъ болгъунчу анга жангыз ата-ана къарап къоймагъанды, саулай арбаз, тийре эс бёлгенди. Гитчеге киши хыны этмегенди, анга башха жумушакъ, эрке тил бла сёлешгендиле.

Ол бир кесек ёсюп, абадан болуп,  тышына чыгъа тебиресе, аны ишге юйретиуде жамауат, элни адамы да юлюшлерин къошхандыла. Атасы-анасы болмагъан жерде сабийни хата этгенин кёрген адам озуп кетмегенди. Ол сабийни арбазына келтирип, айып этип, къаты сёлешгенди, алай бла аны жууукълары эс бурурча этгенди. Къызларыны неда жашларыны  хатасын айтып, ата-анасына билдирип келгеннге бюсюреу этгендиле, гитчени ёсдюрюуде кеслерине болушханнга санап, ол кюнден сора ол адамны багъалы кёргендиле, кеслериникине санагъандыла.

Алайды да сабийни ёсдюрюуде жамауат, эл, тийре, барысы да бир юйдегича, юлюшлерин къошхандыла. Ала да  ёсюп жетселе, эллилеге кеси юйню адамларынача къарагъандыла. Ол себепден элде тюйюш, уру, башха осал зат дегенча хатала жюрюмегендиле.

Саулай халкъ бири бирине сый, багъа берип ариу жашагъанды. Журтха, жамауатха хата жетгени болса, аллайгъа саулай эл жыйылып, терслигини ауурлугъуна кёре, азап  салгъанды, эм уллусу элден къыстау болгъанды. Ол азапны адам ёлтюргеннге, тиширыугъа артыкълыкъ этгеннге, гудучугъа салгъандыла. Андан сора да, аллайны сёгюп, атын баямлагъандыла.  Бедиш келтирмез ючюн хар тукъум кесини инсанларын иги халда юйретирге сакъ болгъанды.

Аманлыкъ этгенден, башха мадар болмаса, жууукъ-ахлу тийреден къыстагъандан сора тукъумну да сыйыргъанды. Аллайла, жанларына къоркъмазча терсликлери болсала, башха элде киши жаратмай тургъан къыз бла юйленип, орналып къалгъандыла. Алай аллай терсликле этгенле бек аз болгъандыла. Соруула этип билгенибизге кёре, эки жюз жылдан  артыкъны ичинде аллай ауур аманлыкъчылары болуп беш адам жоюлгъанды. Бу заман ёлчемге арт токъсан жыл кирмейди.

Алайды да юйретиуге къайта айтайыкъ, алгъын оналты жылы толгъан жашны къошда не ишни да тындырыргъа усталыгъы жетгенди. Ол не малны да жарсытмагъанлай кюте билирге, къарыусуз малланы айырып, къарай билирге, аланы къачан бузоу, къозу, улакъ, тай табарыкъларын билип, алагъа болум къурап, чурумсуз тёлю алыргъа, мал орунну тап жер сайлап ишлерге, ауругъан малгъа кеси дарман этерге, малны сюп, адетдеча санларгъа, ичин тазалап сохта, жёрме  жарашдырыргъа, этни къакъ этерге, мал сауаргъа, сютден айран, бишлакъ, къаймакъ, жау хазырларгъа керек болгъанды.  Къошда тургъан жылларыны ичинде жаш адамла быллай ишлеге юйренип, жашауларыны биринчи тамалын салгъандыла.

Башында айтханыбызча, иш усталыкъ алгъанча, намысларын сакъларгъа, адепге да юйреннгендиле: атасына-анасына, эгечине, къарындашына, жууугъуна, къоншусуна, тийресине, къартха, жашха, тенгине, къонакъгъа, тиширыугъа къаллай намыс берип жашаргъа кереклисин ангыларгъа керек эдиле жаш адамла. Аны хар затха тюшюндюрюп, адам этип жамауатха къошар ючюн, къошда ишлеп тургъан абаданла устазлыкъ этгендиле, ала жашны юйюрюнден уллу бюсюреу-ыспас тапхандыла.

Чалгъы чалыу, малгъа къышха бичен хазырлау эм керекли, эм ауур, эм сыйлы ишледен бирлери болгъандыла. Жашчыкъланы бек гитчелей окъуна юй биченликде чалгъы чалыргъа, чалгъы тапларгъа юйретгендиле. Алай бла аланы чалгъы жыйыннга хазырлагъандыла. Анда аланы жылларына, ёсюмлерине, саулукъларына, къарыуларына кёре сау чалгъычы, жарым чалгъычы, чалгъычыны юч этип бири деп къыйынларын алай тергегендиле.

Ала ол жылларында юйлерине къайтханларындан сора иги ата-анала къууанып къурманлыкъ этгендиле. Алай багъалагъанлары андан ары да ишге къызындыргъанды, жаш адам кеси къыйыны бла юйюне хайыр келтиргенин ангылагъанды, андан арысында не ишни да сюйюп тындырыргъа къармашханды. Жаш тёлю барысы да къошха кетип анда ишге юйренип да турмагъанды. Башхала элде керекли ишлеге юйреннгендиле, сёз ючюн, агъач, темир усталыкълагъа.

Алгъын заманлада жаш адамла окъуна урунууну къыйматын иги билгенди. Манга ким эсе да келип иш берликди деп сакъламагъандыла, аягъы юсюне болгъанлай, керекли жумушну къыйырындан тутуп этип башлагъандыла.  Тийреде, элде бош айланнган уллу айыпладан бирине саналгъанды.

Арт ёмюрге дери уучулукъну багъалы кёргендиле. Нек десен ол усталыкъ тириликден сора да, инжилген юйдегилеге болушлукъ эди – уучу учасын кеси ашап къойгъан адет болмагъанды, тийреде, къоншуда чачханды.  Алгъын заманда чабакъ тутхан а айып болгъандан озуп, бедиш болгъанды, аны бла жараусузла кюрешгендиле дегендиле. Аллай юйдегиге къыз берирге, къыз алыргъа онгсунмагъандыла. Чабакъчыла бек аз болгъандыла ол сылтаудан.

Къыз сабийлени ёсдюрюу жашладан башхаракъ болгъанды. Аланы ауур ишге урмагъандыла. Артыкъсыз да бек сакъат алыр деген къоркъуу ишге – отун этген, жаргъан, чалгъы чалгъан дегенчалагъа. Аны этинде, бетинде, къолунда жара тап болмазгъа  керекди дегендиле. Ол угъай эсенг, бармакъ тырнагъы  кёчгеннге да къыйналгъандыла. Аны ючюн къолуна балта, чёгюч алыргъа къоймагъандыла.

Сабий къызланы угъай, уллу тиширыуланы да аягъандыла, сакъатлыкъ табады, этине тап тюшеди деп бек къоркъгъандыла, анасыны сакъатлыгъы, таплары баласына ётедиле деп ийнаннгандан.

Юйню ичинде, арбазда, орамда кирсизликни тутаргъа  уа къызчыкъланы гитчеликден окъуна юйретгендиле. Орусда сёз барды «выбирай жену не в хороводе, а в огороде» деп. Бизни халкълада да «къызны арбазыны тутханына къарап сайла» дейдиле. Аннясы кирсизлигин жаратхан туудугъуна: «Къызым кирсизликни алтын къаласы, анасыны эм сюйген баласы», - деп, къууандыргъанды.

Не заманда да тиширыула эр кишиледен эсе къысымлы болгъандыла, къыз сабийле уа бютюнда. Къайырылып жууап этген, даулашхан, ёчешген, ауазын кётюрюп сёлешген буруннгу къызлада болмагъанды. Намыслары кючлю эди – бетлерин бла къолларындан къалгъан жерлеринде этлерин ачмагъандыла кийимде. Бу жорукъланы, адетлени бюгюннгю кюннге сингдирип, табынлай туталгъан халкъ болургъа Аллах насып берсин бизни адамлагъа.

Поделиться: