Хыянатсыз аманат

Эллерибизде Уллу Ата журт урушда туугъан жерлерин фашистледен къоруулай жан бергенлеге жораланып ишленнген эсгертмеле бардыла. Биз билмегенликге, аланы хар бирини кесини энчи тарыхы да болур.

Аллай эсгертме Бабугентде да сюеледи. Анга хар заманда да эки эгеч -оруслу тиширыула - къарап тургъанлары себепли эллилени кёбюсю алайда аланы аталарыны огъесе баш иелерини обасы болгъан суннгандыла. Ол а  алай тюйюлдю. Аны юсюнден а толусунлай-алайда къарындаш къабыр болгъанын, ол жигитлени атлары, тукъумлары да кимле болгъанларыны юслеринден толу хапарны бизге 2009 жылда Бабугентде жашап тургъан,  Раиса Балашова анга тюбеп, ушакъ бардыргъаныбызда айтхан эди. Жарсыугъа, ол 2015 жылда ауушуп, таулу элибизде асыралгъанды.

Алайды да, бюгюннгю хапарыбызда аны эсгериулерине таянырыкъбыз. (Эсгерте кетейик, Раиса Ивановна огъарыда сагъынылгъан эгечледен бири Дарьяны къызы болгъанды).                                            

Къайгъылы кезиу

Уруш алыкъа башланмагъанлыкъгъа, озгъан ёмюрню отузунчу жыллары къыралыбызгъа, бютюнда кеслери къыйынлары бла жашагъанлагъа, тынчлыкълы болмагъанын барыбыз да билебиз. Ма ол кезиуде келгендиле биз огъарыда сагъыннган эки оруслу тиширыу-Анна бла Дарья Горбуновала – Бабугентге. Бери келип, мында жашауларын къурагъынчы ала кёп къыйынлыкъладан да ётгендиле. Ставрополь  крайны Куршова элинде тургъан кезиулеринде Дарьяны, аны баш иесин, къайын атасын да, кулакласыз деп, тайгагъа ашыргъандыла. Ма  андан  къайтхан кезиулеринде  ала  жашап тургъан жерлерине келирге сюймей,  Докшукинода (бусагъатдагъы Нарткъала) тохташадыла.

Бу тюбешиуню къайда эм къалай болгъаны Раисаны эсинде тюйюл эди. Алай а бир жол аппасы Степан Шершнёв  Бабугентде ол кезиуде болгъан клёп заводну директору бла тюбеп къалады. Эр киши уста темирчи болгъаныны себеби бла предприятияны таматасы аны кесине ишге чакъырады. Алай бла тюшгендиле таулу элге Шершнёвла бла Чепурковла. Баям, эгечле бир бирлеринден айырылыргъа сюймегендиле. Баш иелери, къайын ата-аналары, бирси жууукълары бла да бери таулу элге келгендиле.

Урушха дери Бабугентде жашап, ишлеп тургъан Иван Шершнёв (Дарьяны баш иеси), Фёдор Чепурнов (Аннаны баш иеси) эм бирси оруслу жашла да элли таулула бла бирге къазауатны биринчи кюнлеринде окъуна къанлы  сермешге атланнгандыла. Иванны юч, Фёдорну уа бир сабийи къалады. Жарсыугъа, Шершнёвланы юйюрден урушха кетгенлени андан жаланда бирлери къайтханды.

Иван да келмегенди. Фёдорну къадары уа  белгисизди. Нек дегенде андан бир къагъыт окъуна алмагъандыла. Иванны юсюнден а аны юйюрюне биргесине сермешген жашла –Улбашланы Идирис бла Никита Цыганков (ала бабугентчиледиле) кёп хапар айтхандыла. «Мен атамы иги таныялмай къалгъанлыкъгъа, кёп зат эсимде турады. Урушха кете туруп, къоюнуна алып, бурунума хычыуун тийип: «Ну что, дочка, эди папу!»-дегенин ёлсем да унуталлыкъ тюйюлме»,-деген эди ушакъ нёгерим кеси уа, терен ахтына.

Раиса Ивановна айтханыча, бабугентде миллет, дин айырып кюрешмегендиле. Бир юйюрча тургъандыла. 1942 жылда немислиле элде болгъан кезиуню уа Балашова эсинде бек иги тутханды: «Айтхылыкъ жаш Османланы Темирбашны юйюрюн къыстап, фашистле аны юйюнде тургъанларын билеме. Жангы жылны кезиую эди да ала ары назы терек да келтирген эдиле. Бизге, сабийлеге, ол сейир кёрюнюп, бугъуп барып, терезеден  къарап тургъанбыз.

Душман самолётла элни башында учуп айланнган кезиуде адамланы агъачха кетгенлери да эсимдеди. Алай бизни къоюп кетмегендиле. Таулу киши Батчаланы Каммай, анама келип: «Даша, сабийлени жый, элден бир жанына кетерикбиз»-деп, бизни биргелерине элтген эди. Арбаны ызындан къайры эсе да баргъаныбыз кёзюмю юсюнде турады…»

«Ызларына къайтмай къаллыкъ тюйюлдюле»

Малкъарлыланы кёчюргенлеринде, алайсыз да уллу болмагъан эл, къалай эсе да, бир ёксюз болуп къалгъанча кёрюне эди анда жашагъан оруслулагъа. Дарьяны къайын ата-анасы гитче жашлары Константинни да алып, Дюгерге кетерге дейдиле. Кесинлей къалса къыйын боллугъун билгенликге, тиширыу таулу элден кетерге унамагъанды. Баш иеми, къоншуларымы да урушха мындан ашыргъанма, сакълагъан да мында этерикме деп къойгъанды.

Анасы таулула артха къайтырыкъларына толу ийнаннганын, аны бизни халкъгъа сюймеклиги уллу болгъанын да эсгере эди Балашова Дарья малкъарлыланы сагъынса, ол ариу, ишчи, намыслы, хурметли эм сабыр халкъ демегенлей къоймагъанды. Андан сора да, таулуланы бирсиледе болмагъан сейир кючлери барлыгъын айта: «Мен ёлсем да, сиз кёрюрсюз, ала ызларына, туугъан ташларына къайтмай къаллыкъ тюйюлдюле»,-деп, ол затха ийнаннганын къатлагъанлай тургъанды.

Таулуланы кёчюрюп кёп да озмай, Раиса аладан бирлерини юйюне барып, анда гинжи, кюбюрчекчик да табады. Сейирмиди сабий къызчыкъны кёзю алагъа къарагъаны?! Юйге алып келеди. Алай а анасы анга урушхан, тырман угъай, айып этеди. Ма  ол кюн ангылагъан эди ушакъ нёгерим биреуню къыйынына тиерге тийишли болмагъанын. Элтип, алгъанларын хар бирин да кеси жерине салып кетген эди.

Къарындаш къабыр

1942 жылда элни тийресинде уруш баргъан кезиуде немислиле эллилеге уллу къыйынлыкъ сынатхандыла. Бабугентде къарындаш къабырда биринчи болуп асыралгъан тамата политрук Михаил Зильберди. Ол Дарьялары жашагъан юйню терезесини тюбюнде жан берген эди. Тиширыу  эки нёгери бла  бирге  аны арлакъгъа элтип басдыргъан эди. Совет солдатладан бири тилеген эди Горбуновадан аны фронтчу тенгин асырарларын эм обасына бек иги къарап турурларын да.

Жаула элден кетгинчи, аны къабыр болгъанын билдирмез ючюн, Дарья алайны сыйдамлап къойгъанды. Кесине белгиге уа бир чыбыкъчыкъ салгъанды. Фашистле  кетгенден сора былайгъа дагъыда биреуню асырагъандыла. Жарсыугъа, аны тукъумун Балашова эсине  келтиралмагъан эди. Ючюнчюсю жыйырмажыллыкъ жаш Владимир Бобровскийди. Тёртюнчюсю Николай Сидоренко да бек жашлай жоюлгъанды. Бу экиси эм алгъа  элде орус къабырлада асыралгъан эдиле. Артда къарындаш къабыр этерге деп буйрукъ келген кезиуде аланы башхаланы къатларына жангыдан кёчюрген эдиле.

Бирси ючюсюню атлары уа белгисиздиле. Аланы душманла илишаннга салып ёлтюргендиле. Биргелерине документлери болмагъанды. Алай бла былайда жетеулен жатадыла.

Къарындаш къабырда биринчи болуп асыралгъан политркуну биргесине мында уруш этген солдатдан артда озгъан ёмюрню  70-чи жылларында Харьковдан письмо да келгенди. Аны тышында уа «Дарья аты болгъан тиширыугъа» деп жазылып эди. Ол Горбуновалагъа келгенине уа  эл ишексиз эди. Жарсыугъа, ол къагъыт да тас болуп, Раиса да аны жазгъанны тукъумун унутхан эди.

Артда Зильберни юй бийчеси да табылгъанды. Ол Пенза шахарда жашагъанды. Саулугъу къыйнап кеси бери келалмагъанлыкъгъа, письмола, къабыргъа салыргъа гюлле да жиберип тургъанды. Экинчи болуп асыралгъан солдатны (аны ким болгъанын эсгералмагъан эди) жашы да Бабугентге келип, эгечле Горбуноваланы табып, алагъа ыразылыгъын билдирген эди.

Бу шартла къайдан белгили болдула деп ийнанмазлыкъла да чыгъарла. Алай а ангылата кетейик, Раиса Ивановна элде школда, интернатда да тамата пионервожатый, юйретиучю устаз да болуп 50 жыл чакълы ишлегенди. Ол  излеу ишни бек къаты бардыргъанды. Ма аны себепли тапхан да этгенди.

Кесини классы бла 1974 жылда Москвада музейде болгъанларында анда Владимир  Бобровскийни документлерин, анасы анга жазгъан письмоланы  да кёргендиле. Кеслери мындан къарындаш къабырдан топуракъ алып баргъанларына ол заманда къууаннган да этгендиле.

«Ол бизни сыйлы борчубузду»

Дарья бла Анна элге да кёп къыйын салгъандыла. Заводда пенсиягъа чыкъгъандан сора да ишлеп тургъандыла. Сабийлерин ёсдюрюп, халкъгъа къошхандыла. Алагъа этилген аманатны уа бир да айыпсыз толтургъандыла. Эсгертмени ариу боялмай  неда гюлсюз кёрмез эдинг. Горбуновада баш иелерин да ахыр кюнлерине дери мында сакълагъандыла. Алай а не медет…

-Анам бла аны эгечинде жашаугъа аллай уллу сюймеклик бар эди. Билмейме, ала, къалай эсе дап, бир башха тёлю эдиле. Бизни да юйретгендиле алай. Кеслери баралмасала, къарындаш къабырны мен жокълап тургъанма. Бир жыл а, нек эсе да, анама охо, тамбла барырма, дейме. Аны ол кюн къарамын не хазна унутурма. «Алайда кесинги атанг асыралгъан сун!»-деп, къаты айтады»,-деп эсгере эди Балашова.

Огъурлу  ынначыкъла (мен а аланы алай таныйма) къарындаш къабырны эсгере турмагъанны тюз кёрмегендиле. Аны кеслерини адамлыкъ борчларына санап, аланы баш иелерине да ма алача бирсиле башха жерледе къарагъанларына толу ийнаннгандыла. Баям, аланы жюреклери жаланда халаллыкъ сезимни ангылагъанды.

Дарья бла Анна Горбуновала (эл аланы ошл тукъум бла  биледи) элибизге, халкъда айтылыучусуча, къонакъ эселе да, туугъан жерлеринден узакъда жашагъан эселе да, Бабугентни, аны адамын ариу кёргендиле. Къууанчларына  къууана, бушууларына жарсыу жашагъандыла. Кеслери да сексен жылдан аслам ёмюр сюрюп, къабыр юлюшлерин бу элде тапхандыла.

Ала башлагъан, жютюрген, айхай да, огъурлу иш эди. Кертиси бла да, къайсыбызны адамыбыз къалмагъанды уруш аулакъда?! Бюгюнлюкде да эсгертмени къатында гюлле болгъанлай турадыла, ариу терекле да ёседиле. Бизни туугъан жерибизни къоруулай, жан бергенлени унутмай, аманатларын, адамлыкъ борчларынча, толтургъан тиширыуланы этген ишлери жигитликден башха тюйюл эди.

Мокъаланы Зухура.
Поделиться: