Диабетден сакъланыр ючюн, къылыкъны тюрлендирирге тийишлиди

Диабетден ауругъанланы саны, медицина алгъа баргъанлыкъгъа, айхайда азаймайды. Андан къыйналгъанланы араларында сабийле да аз болмагъанлары уа бютюнда жарсытады. Аны юсюнден тинтиуню «Экспресс газета» бардыргъанды.

1. Сакъ болургъа ким керекди

Адам, аз къымылдап, углеводланы уа (конфетле, татлы азыкъла) кёп ашай эсе, диабетден ауруруна къоркъуу ёседи, дейди эксперт Екатерина Иванникова.

Аллайланы артыкъ семизлиликлери болады, чархларында веществоланы алышыулары да бузулады. Жау асыры кёп жыйылгъаныны хатасындан клеткала аш орунну тюбюндеги без (поджелудочная железа) глюкозаны татырча мардадан кёп чыгъаргъан инсулинни «кёрмей» башлайдыла (инсулинорезистентныйле боладыла). Ол угъай, ала инсулинни   кёпден-кёп излеп тебирейдиле. Аны ючюн без къатыдан-къаты ишлеп башлайды эм кюнлени биринде ауруйду.

2. Къоркъуулу суусапла: газировка, сокла бла ичги

Инсулинорезистентность жангызда артыкъ семизликлери болгъанлада тюбемейди. Татлы неда газлары болгъан суусапланы, сокланы, ол санда уа модагъа кирген фрешлени сюйгенле эслеринде тутаргъа керекдиле – аланы барысында да тынч эм терк татыгъан углеводла асламдыла.

- Быллай болумгъа бир къарайыкъ: стаканда кока-кола, аны жанында уа анда болгъан углевод чакълы бир рафинад балтуз, - деп юлгю келтиреди доктор Екатерина Иванникова. – Тенг этсек, алайда 8-10 рафинад кесек боллукъдула. Аш орунну тюбюндеги безге ол уллу ауурлукъду. Аллай бир балтузну жер-жерине тапдырыр ючюн, анга инсулинни бек кёп чыгъарыргъа тюшеди. Быллай халла терк-терк къайтарыла турсала, без къыйналып тебирейди, диабет а – жууукълашады.

Ичгиле да игиликге келтирмейдиле, дейди эксперт. Этанол чархда токсический веществоланы жаяды, ала уа панкреатитге келтиредиле. Бир кесек замандан неда адам уллайгъаны бла инсулин гормон кереклисича чыгъарылмай къалады – ол да диабетни къозгъаргъа болады.

3. Сагъайтырча жети шарт

Шёндюгюлю илму бла медицина диабетни къозгъагъан жети шартны айырадыла:

- мардадан озгъан семизлик;

- аз къымылдау;

- углеводланы, бютюнда терк татыгъанланы кёп хайырланыу: татлы ашарыкъла, газировка, сокла, ол санда бусагъатда этилгенле да;

- аракъыны мардадан кёп ичиу;

- аз жукълау;

- кёпге созулгъан стрессле;

- ананы неда атаны жанындан диабетден ауругъанла.

Аз жукълауну юсюнден айтханда, ол стрессге келтирген гормонну чыгъаргъанын белгилерге керекди. Ол а къанда балтузну ёлчемин ёсдюреди. Клеткала инсулинни биягъы кёпден-кёп илейдиле, аны ючюн а безге къыйыныракъ тюшеди, андан ары не болгъаны уа ачыкъды.

Алимле айтханнга кёре, абадан адамлада жыл санлары жетгени ючюн кортизол эм стрессни къозгъагъан башха горманла асламыракъ чыгъарыладыла. Ол а, инсан кереклисича бирни жукълай эсе да, балтузну ёлчемин кёбейтген шартладан бириди.   

4. Ауруудан алгъадан билип къутулургъа

Диабетни ал кезиуледе билип, барыуун акъырын этерге амалла асламдыла. Аны ючюн саулукъгъа дайым къарата турургъа, къыйын болмагъан обследованияладан ётерге керекди.

- Башда саналгъан сагъайтырча жети шартладан бири окъуна сизде бар эсе, 45 жылдан башлап жылгъа бир кере эндокринологга барыгъыз, ол къанны халин тинтген процедураланы этерге буюрлукъду. Ол санда гликированный гемоглобинни ёлчемин да тинтдирликди.

- Жети шартдан бири да жокъ эсе да, биягъы 45 жылдан башлап жыл сайын къанда балтузну ёлчемин билирча анализ этдире турургъа тийишлиди. Эм иги кёрюмдюге 5,5ммоль/л саналады.

5. Багъыу: шприцден помпагъа бла спрейге

Адамла оюм этгенден диабетни къуру да инсулинни уколла этип багъадыла. Алай бу жаны бла тюрлениуле болгъандыла эм жангы амалла чыгъа барадыла.

- Биринчиден, инсулин инъекцияланы этген шёндюгюлю шприцле бошуракъдыла эм ала бла укол этиу тынчыракъды, - дейди эксперт. – Экинчиден, инсулин помпала хайырланыугъа эртте да киргендиле, ала адамны белини къатында бир жерге жабышдырыладыла эм керек заманда чархха инсулинни изленнген ёлчемин бередиле. Жуууннган заманда ала тешиледиле, орунларына уа заглушкала салынадыла.

Дагъыда къоркъуусуз амалладан бири помпаны мурдорунда этилген биосенсорный устройстводу. Бу прибор пациентни къанында балтузну, холестеринни ёлчемилерин, жюрекню уруун дайым тинтгенлей турады. Ишини эсеплерин а ауругъанны неда аны жууукъларыны смартфонларына, врачына да кеси иеди.

Инсулинни тапдырыуну жангы амалы да барды – спрейни буруннга чачылтып. Алай бу амал алыкъа тинтиуледеди.

Диабетлери болгъан адамла къаллай бир жашайдыла?

 Ауругъаннга багъыу тюз этилсе, аны жашаууну узунлугъун бу ауруу къысхартырыкъ тюйюлдю. 1948 жылда АБШ-да Джослинни майдалын берирге оноу этилген эди, аны кесине да диабетни багъыуну белгили араны къурагъан адамны аты аталгъанды. Алгъа бу белги бла диабет ауруулары бла 25 эм андан кёп жылны жашагъанланы саугъалагъандыла.

Бир кесекден аллайланы саны асыры кёпден, 1970 жылдан башлап Джослинни майдалын диабет бла 50 жыл жашагъанлагъа бергендиле, 1996 жылдан а – 75 эм андан кёп жыллары болгъанлагъа. 2013 жылда уа бу тарихни 80 жылгъа дери жетдиргендиле. Премия къурагъанлы бери аны кёп россейлиле да алгъандыла.

- Кёп зат пациентни кеси бла байламлыды, - деп белгилейди Екатерина Иванникова. – Врач тюз жолну кёргюзтеди, тап ауузланыргъа юйретеди, керекли терапияны айырады. Саусуз бу рекомендацияланы эсге алса, аш-азыкъны тюз сайлауну магъаналылыгъын ангыласа, ичгиден, тютюнден кери турса, балтузну ёлчемин эсепде тутса, дарманларын заманында ичсе, аны жашау узунлугъу эм халы аурумагъанладан башха боллукъ тюйюлдю.

Басмагъа Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: