«Тилей кетип, биягъы къазауатха киришдим...»

                                                                                     Уллу Хорламны 75-жыллыгъына
Мени къолума Гергъокъланы Азнорну жашы Даттука 1942 жылны 15-чи январындан башлап 1947 жылны 7-чи январына дери жазыула этип  тургъан дефтерлери тюшгендиле. Аны заман саргъалтхан чапыракъларын  аудура, бу адам ёлюмге бетден-бетге  ненча кере къарагъанын, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ да сынагъанын, сууукъ, исси да болуп къыйналгъанын кёз аллыма келтире,этим-женим титирейди. Анга да къарамай, бизни солдатларыбыз, урушла бла алгъа барып, бир ненча кереге кючлю болгъан душманны хорлагъанлары,ол керти окъуна бек уллу кишиликди, деп келеди акъылыма.

Даттуканы жазыулары  уа былай башланадыла: «1941 жылда урушну юсюнден ачы хапарны эшитгенлей, Акъ-Суу  элден иги кесек жаш Ата журтну немисли фашистледен къорууларгъа атланадыла. Эл Советни арбазында аланы жолгъа ашыра,  элни огъурлу къартлары, тиширыула да жыйылгъан эдиле. Хар бири да  кезиу-кезиу сёлеше, ала баргъан жерлеринден сау-саламат къайтырларын тежейдиле.

Бир акъсакъал къарт а  былай айтхан эди: «Туугъан жерибиз ючюн душман бла урушда артха бир атлам этмезлигигизге ишегибиз жокъду. Сиз ёлюмню бетине къарарыкъсыз. Аны не букъдурлугъу барды. Болсада,бир амал табып, кесигизни сакъларгъа  кюрешигиз. Биз да, мында къалгъанла, кече-кюн демей, хорламны жууукълашдырыр ючюн  къолубуздан келгенни аямабыз».

Андан сора бизни башлары ачыкъ машиналагъа миндирип, республиканы Прохладный шахарына элтип, анда бир талай айны терен урула къаздырадыла. Январь айда уа, поездге олтуртуп, Черкассы шахаргъа дери элтедиле. Сууукълукъ къапхан эте эди. Биз а юйден кийип келген кийимлерибизни алышмагъанбыз. Алайда жылы кийимле, фуфайкала да бередиле. Эки-юч кюнден а мени, дагъыда бир къауум жашны, шофёрлукъгъа юйретебиз деп, артха Прохладныйге къайтарадыла. Анда уа шофёр курсладан сора да, ушкокдан, автоматдан да атаргъа  юйретедиле.

Бир кесекден Орджоникидзе шахаргъа барлыгъыбызны айтадыла. Прохладныйден ары дери жаяу бардыкъ. Уруш отуна да биринчи кере ол шахарны къатында  киришген эдик. Анда мен 24-чю аскер бригаданы запасда болгъан 54-чю аскер полкунда миномёт батареяда уруш  этгенме. Алайда кёп тенглерим да жан берген эдиле. Анга да къарамай, немислилени  артха къачыргъан эдик».
Моздок тийреге дери урушла бла жетгенде, Гергъокъланы жашы жаралы да болады. Госпитальда жыл жарымы тенгли бир жатып, саулугъуна къаратады. Андан сора жолларыны юсюнден эсгериулеринде былай жазады: «Новороссийск ючюн сермешледен бирини аллында командирибиз ингирликден окъуна къаты къазауатха кириширигибизни билдиреди. «Бюгече жукълагъыз, тамбла эрттенликде уа бизни уллу да, къаты да къазауат сакълайды, юйюгюзге  письмола да жазып хазырлагъыз, бир онг болса, ала жууукъларыгъызны къолуна тюшерле»,-дейди.

Танг атхынчы бирибиз да кёзюбюзню къысмагъанча чыгъабыз. Мени да анам, атам, эгечлерим, къарындашларым, элибиз кёзюме  кёрюнедиле. Ол кюннге дери жашауум аллыма келеди. Эрттенликде уа немисли танкла бир жаныбыздан Къызыл Аскерни танклары да башха жаныбыздан,  самолётла да башыбыздан,  аяусуз атдырадыла. Алайда душманны  алты танклары кюеди.  Ингир алагъа уа ала  артха къачадыла. Биз а окопладабыз, юсюбюзге топуракъла, чачылгъан топ окъланы сыныкълары да келип тиедиле. Бир-бирлени  топуракъ саулай басып да ёледиле.  
Къарангы болгъанлай а гитлерчиле бизни таба чабып келгенлерин кёребиз. Жууукълашханда, гранатланы атабыз. Ала уа, ракетала бла тёгерекни жарытып, бизни таба окъларын, топларын да аямай къуядыла. Ол кюннгю къазауатда  сау ротадан жетеулен  къалгъан эдик. Уруш шошайгъандан сора уа  экеуленни азыкъ келтирирге жиберип, къалгъан бешибиз а оборонаны тутабыз. Алай бла бир кюнню ичинде кечинебиз. Андан сора уа бизге болушлукъ да келген эди.  Алайда да жаралы болуп, биягъы госпитальгъа тюшеме. Анда уа  бу жол кёпге мычымадым. Тилей кетип,  биягъы къазауатха киришдим...»

Уруш жолла бла бара, Даттука Шимал Кавказны, Кърымны, Ялтаны, Алуштаны, Керчьни да азатлаугъа тири къатышханды. Севастополь  ючюн сермешде ол ючюнчю кере  жаралы болгъанды. Талай заманны госпитальда жатып чыкъгъанды.

«Душман бизден кёп да онглу эди. Аланы аскерлери танкланы, артиллерияны болушлукълары бла бизни къорууланыу ызлагъа кюннге бир ненча  кере чабыууллукъ этип  тургъандыла. Полкну аскерчилери  фашистле бла  сермешде жигитликни юлгюсюн кёргюзтгендиле. Къанлы сермешледен сора полкга Терк сууну онг жагъасы таба кетерге буйрукъ берилген эди.  Сентябрь айны ахырында уа мени сермешледен биринде сол къолума окъ тиеди. Биягъы госпиталь...».  

1943 жылны ахыры эди. Совет аскерле тохтамай алгъа барадыла. Душман умутун юзмегенди. Атакагъа терк-терк кётюрюлюрге кюрешеди. Сермешледен биринде Даттуканы миномётуна  топ окъ тийип, жараусуз этеди. Кеси да жаралы болады. Анга да къарамай, ол сермеш баргъан жерден кетмейди. Бу госпитальла манга депми ишленнгендиле? Тёрт кере ары тюшдюм, энди уа ёлсем, къалсам да бармам  деп, полкда медсестрагъа жарасын байлатып къойду.

Гергъокъланы Азнорну жашы Даттука  урушда этген  батырлыгъы ючюн  «За отвагу» эмда «За боевые заслуги» майдалла бла саугъаланнганды. Баш главнокомандующийни ыспасына да тийишли болгъанды. Саулугъу осалгъа кетгенинде уа, анга комиссия фронтха къайтыргъа эркинлик бермеди. Не кюрешди эсе да, таулу жашны айтханын эшитирге да сюймедиле. Алай бла ол тылда геодезия отрядха  жиберилди.

Урушдан къайтхандан сора  фашистле бузгъан мюлкню аягъы юсюне салыугъа тири къатышханды. Кече-кюн демей ишлегенди. Мюлкде эсепчи, сабанчы  бригаданы бригадири болгъанды.  1966 жылдан башлап  пенсиягъа кетгинчи «Нальчик» совхозну малларын кютгенди. Урунууда жигерлиги ючюн  кёп кере сыйлы грамотала бла саугъаланнганды.  Ол дуниядан 1993 жылда кетгенди. Алай  ахыр кюнюне дери ишлегенин къоймагъанды. Кенже элни жамауат жашаууна тири къатышханды.