Архив документле хар кимге да ачыкъ болгъандыла

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына

Дуния башында бек къанлы эм кюйсюз Уллу Ата журт урушну тарыхы толусунлай тинтилгенди, аны жашырынлыкълары барысы да ачыкъ болгъандыла деп шарт айтырча тюйюлдю. Сёз ючюн, бир-бир тарыхчыла Уллу Ата журт урушну кезиуюнде батырлыкълары, кишиликлери ючюн СССР-ни Жигити деген атха жыйырмагъа жууукъ таулу аскерчи тийишли кёрюлгенди, алай халкъ кёчюрюлгени ючюн саугъала берилмей къалгъандыла,  деп жазадыла. Ол алай окъуна  болур, ким биледи, келир заманда тарых тюзлюк тохташдырылып, ала иелерин табарла.

Бюгюнлюкде уа атлары белгили жигитлерибиз бла ёхтемленирге, аланы тукъумларын ёмюрлюк этерге борчлубуз. Алгъын жыллада ол къазауатда сермешген, аны аулакъларындан къайтмай къалгъан аталарыбызны-аппаларыбызны белгили этер ючюн аскер комиссариатха запрос этерге, андан жууапны ыйыкъла, айла бла сакъларгъа, архивледе ишлерге керек эди. Сёз ючюн, мени аппам Тикаланы Ахмат Ленинград ючюн сермешледе белгисиз тас болгъаныны юсюнден архив справканы аскер комиссариат жаланда 1961 жылда, ол ёлгенден сора 19 жыл озгъандан сора, бергенди.

Алай  арт жыллада Россейни Къоруулау министерствосу архивлерин ачыкъ этип, аланы Интернетде «Подвиг народа» сайтда басмалагъанды.  http://www.podvignaroda.mil.ru деген бетни ачып, жууугъугъуз-ахлугъуз къайда уруш этгенин, къаллай къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгенин билирге онг барды. Ол угъай, майдал неда орден не ючюн берилгени, аскер командование   саугъалау  къагъытларында къаллай шартланы жазгъаны да ачыкъ этилгендиле.

Таулу миллетни бюгюнлюкде эки Жигит уланы бардыла – Байсолтанланы Алим бла Уммайланы Мухажир. Сёз ючюн, Байсолтан улу СССР-ни Жигити деген атха нек тийишли  кёрюлгенини юсюнден документ эки бла жарым къагъытны алады. Аны командири жазгъаныча, Балтияны илячини самолётунда душман аскерлеге къажау   урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни, неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады документ.

Бизни 22-жыллыкъ жигитибиз 45 хауа сермешде душманны 19 самолётун жокъ этгенди, ол санда кесинлей -     тёртюсюн, аскерчи нёгерлери бла бирге – 13,  экисин а душман аэродромгъа чабыууллукъну кезиуюнде. «…1941 жылда 14 сентябрьде душманны беш самолёту Стрельняны тийресинде бизни аскерлеге от ачаргъа умут этедиле. Жолдаш Байсултанов терк окъуна  душманнга къажау сермешни башлайды. Кеси Ю-88 самолётну агъызады,  къалгъан душман самолётла уа бизни аскерлеге жукъ да этмей, алайдан къачып  къутуладыла…»,-деп жазылады сайтда басмаланнган докуметледе. Саугъалау къагъыт бла толусунлай да анда шагъырей болургъа онг барды.

Уммайланы Мухажирге уа бу сыйлы ат жаланда 1990 жылда къайтарылгъанды. Ол заманда СССР-ни президенти Михаил Горбачев тарых тюзлюкню тохташдырып, 20-дан аслам ветераннга Уллу Ата журт урушда кёргюзтген кишиликлери, батырлыкълары ючюн Совет Союзну Жигити деген атны атагъанды. Аланы арасында уа кёчгюнчюлюкню сынагъан халкъланы келечилери да бардыла:   къалмукълу  Эренцена Бадмаева, чеченли Мовлида Висаитова эмда таулу Уммайланы  Мухажир. 1995 жылда уа Россейни президенти Борис Ельцин тогъуз къарачайлы уланнга РФ-ни Жигити деген атны атауну юсюнден Указны чыгъаргъан эди.

59 гвардиялы стрелковый дивизияны  179 гвардий стрелковый полкуну  пулемёт ротасыны командири гвардий лейтенант Уммайланы Мухажир  1943 жылда июнь айда командованияны буйрукъларын бет жарыкълы толтургъаны эмда немислилеге къажау къазауатда  кишиликни, батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтгени ючюн Къызыл Байракъны орденине тийишли кёрюлген эди.   

 Таулу жашха быллай бийик къырал саугъа нек берилгенди? Башында белгилеген сайтда басмаланнган документде айтылгъаныча, «…Привольный эл эмда 163 номерли бийиклик ючюн  немисли ууучлаучулагъа къажау урушда жолдаш Уммайланы Мухажир болмагъанча уллу жигитлик эм батырлыкъ этгенди эмда сермешни къыйын болумунда подразделениягъа тюз башчылыкъ эте билгенин   кёргюзтгенди. Кесини къаууму бла къуршоугъа тюшген кезиуде ол уста аскерчи болгъанын ачыкълагъанды. 1943 жылда 8 майда душман аскерле контратаканы башлайдыла. Биринчи тизгинде танкла келе эдиле, аланы ызларындан а – автоматчикле. Бир кюнню ичинде душман аскерле быллай беш контратака  къурагъандыла. Уммаев  башчылыкъ этген къауум  немислилеге уллу къоранч салып, аланы барысын да  тохтатханды, ол угъай, бизни аскерчиле  кеслери да тёрт атака бардырып, магъаналы жерни къоруулагъанды. Уммаев ротасы бла школну мекямына кирип, анда бек аздан 100 немислини жокъ этгенди».

Анга Александр Невскийни ордени берилгенде уа, малкъар халкъ Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюрюлгенли бир ай толгъан эди.  1944 жылда 10 апрельде чыгъарылгъан саугъалау къагъытда аны юсюнден былай жазылады: «Одесса ючюн сермешледе стрелковый ротаны командири  гвардий тамата лейтенант Уммаев, болмагъанча жигитлик эм батырлыкъ этгенди. Одессаны тийресинде душман аскерчиле контратака башлайдыла. Жолдаш Уммаев стрелковый ротагъа башчылыкъ эте, душманны алгъа барыуун юч кере тохтатады.  Ол ротасы бла бирге алгъа ёшюн ургъанды, «Ура!» деп къычырып,  биринчи болуп шахарны тийресине киргенди. Бу сермешле къол тутушууда Уммаев кеси 18 немислини ёлтюргенди, аны ротасы 200 душман аскерчини бла офицерни жокъ этгенди, 10 немисли жесирге алыннганды, кёп санда трофейле тюшгендиле. Къачып баргъан душманланы ызларындан болуп, Уммаев Одесса шахарны арасына киргенди эмда ротасы бла бирге энтта 100 аскерчини ёлтюргенди».

Сёзсюз, быллай шартланы окъусанг, ол  кюйсюз урушну ачылыгъын, къыйынлыгъын да толу ангылайса. 22 жылы толгъан таулу жаш къол тутушда душманнга бетден - бетге  къарап, 18 адамны жокъ этгенди, дагъыда ротасы бла бирге да кёп немислини къыргъанды. Битеу бу затланы да кёз аллынга келтирсенг,  бюгюн а биз аллай жигитликни эталырмы эдик деп сагъышха къаласа.  

Неда, сёз ючюн, сайтда гвардий кичи сержант Бабаланы Магомедни жигитлигини юсюнден да быллай шартла бардыла. Ол 1-чи Белорус Фронтну 7-чи гвардия кавалерия краснознаменный  корпусуну 14-чю гвардий кавалерийский Мозырьский краснознаменный Суворовну орденине тийишли дивизиясыны къауумунда  Юг, Ара, Белорус, Сталинград фронтлада къуллукъ этгенди.

Баба улу 146-чы гвардий артиллерия-миномёт полкну 5-чи миномёт батареясыны  наводчиги болгъанды. Бир-бир тарыхчыла жазгъанларыча, Баба улу СССР-ни Жигити деген атха тийишли кёрюлген таулуланы арасындады,  алай кёчюрюлген таулу халкъны уланы болгъаны ючюн, аны алалмай къалгъанды. Бабаланы Магомедни жигитлигини юсюнден быллай шартла бардыла:  «Пулавы районда сермешде душман аскерле  артиллериядан от ачхан кезиуде  Баба улу заряжающий болуп, кесини борчун бир минутха да тотхатмагъанды. Алай бла ол батареягъа салыннган буйрукъну толтурургъа себеплик этгенди. Одер черек ючюн сермешде уа ол наблюдательный пунктну ал тизгининде эди. Батареяны командири жаралы болгъанда уа, къазауат къаты болгъанына да къарамай, аны сермеш баргъан жерден чыгъаргъанды. Жолдаш Бабаев къырал саугъагъа тийишлиди – Къызыл Жулдузну орденине»,- деп жазады  аны командири Володарский.

Элсюерланы Магомедни жашы Кёккез а сайтда Николай Михайлович деп жазылыпды.

Аны да ангыларчады,  оруслу офицерлеге таулу атны эсде тутхан алай тынч болмаз эди.  Кёккёз 302 стрелковый Тарнопольский Краснознаменный дивизияны 827 стрелковый Краковский полкуну стрелковый ротасыны командири болуп къуллукъ этгенди. Ол Александр Невскийни ордени эмда Ата журт урушну орденини 1-чи эм 2-чи даражасы бла саугъаланнганды.

Александр Невский орденни  нек берилгенини юсюнден а быллай шартла бардыла: «1945 жылда 15 мартда алгъа барыу операцияда жолдаш Элсюеров кесин батыр эм жигит офицерча кёргюзтгенди. 281,6 бийиклик ючюн сермешде Элсуеров ротасы бла бирге душман аскерле къаты от бардыргъан кезиуде немислилени траншеяларына сюркелип барып, аны ичине тюшгенди, 12 немисли аскерчини жесирге алгъанды».

 «Подвиг народа» сайт дайым да жангыртылгъанлай, документледен толтурулгъанлай турады. Сёз ючюн, былтыр  1,3 миллион жангы документ ачыкъланып къошулгъанды анга. Бюгюнлюкде уа сайтда «Дорога памяти» деген акция бардырылады. Хар ким да фашизмни ууатыугъа къатышхан жууугъуну суратын анда басмалап, жигитни атын халкъгъа баям этерге боллукъду.     

Битеу бу жумушла уа ол къанлы урушда аппасын,  атасын, къарындашын тас этгенле, жууукъларыны юслеринден бюгюннге дери жукъ да билмей тургъанла жууукъ заманда  аланы ачыкълап,   ол къанлы урушну битеу жигитлерини атлары ёмюрлюк болургъа себеплик этерле деп ышандырадыла.