Малкъар жазыучула - Уллу Ата журт урушну солдатлары

Уллу хорламны 75-жыллыгъына

                                                                                                      Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим

Уллу Ата журт уруш башланнгынчы аскер къуллукъгъа чакъырылып, Маммеланы Ибрагим, урушну ал кюнлеринден башлап 1946 жылгъа дери къазауат жоллада айланнганды. Ол урушха атап да кёп назму жазгъанды. Аланы бир къаууму «Сокъ, сыбызгъы» деген китапда «Белгисиз солдат» деген бёлюмде чыкъгъандыла. Къазауатны отунда болуп, урушну ачы бетин танып, алай жазылгъан назмуланы магъаналары терендиле.

Актёр, драматург, режиссёр Маммеланы Ибрагим – эллим, жерлим, мени шуёхум эди. Ол огъурлу адам фронтда кёрген къыйынлыкъларын эсгерирге артыкъ бек сюймеучюсюне нёгерлерим да шагъатдыла. Болсада кесине бир заманда да артыкъ махтау излемеучю, къалам къарындашыбыз Маммеланы Ибрагим чыгъармачылыкъ ишинде уа ол темагъа кёп кере къайтханды, урушну хурметсизлигини, мамырлыкъны зауукълугъуну юсюнден да жазгъанды.

Атылыпмы къалыр назмум,
Окъ тешген солдат каскача?
Не табармы окъуучусун,
Сабий анасын тапханча?

Не айланырмы аулакъда
Жел учура, аякъ малтай?
Мылы окопланы санай,
Ёлген тенглерине сарнай?

Огъесе ол чакъырырмы
Кишиликге шуёхланы,
Чабыуулгъа баралырмы
Биргелерине аланы?

Къыралыбызгъа фашистле чабып, къоркъуулу кюнле келгенде, поэтле борчларын таукелликге чакъыргъан назмула жазыуда кёргендиле. Ол сынау жыллада ала кёп оюм да этгендиле. «От бла жалын» деген назмусунда Ибрагим   «кирпиклери кюйген», «от ичинде жазылгъан»   тизгинлерин, къагъытны «ушкок къалагъына салып», алай жазады.

Аны назмуларында къабыргъасына топ окъну сыныгъы кирген къайын терек   «къайгъылы солдат анача» жиляйды («Жаралы терек»), бомба чачылып этген чунгурну къыйырында уа къызыл гюл чагъады.   Къудуретни урушха бойсунмаз къарыуун кёрюп тургъан поэт 1943 жылда «Таулу солдатны сёзюн» жазады.

Мен тау къушну уясында ёсгенме,
Тауда жугъутур бла эришгенме.
Сен жериме сауут бла киргенсе,
Мени антлы тенгими ёлтюргенсе,
Аны ючюн а мындан сау кетмезсе,
Биз саудан, сен муратынга жетмезсе…

Ненча жаш адамны – юйюр къурарыкъ, сабий ёсдюрлюк, ишлеп, урунуп, ариу юлгю кёргюзтюп, дуниягъа насып да, игилик да къошарыкъ адамны   жокъ этгенди уруш?!   Ненча ариу умут   кюйгендиле ала бла бирге?   Ибрагим ол затлагъа жарсыйды Махачкъалада Маммеланы Хамитни къабырында жазылгъан назмусунда:

Ма, налат урушну къанлы тирлиги:
Солдатланы сынлары, къабырлары,
Урушда жаралы болуп, жашаудан
Умут этип, бери келгенле бары…

Бир къарты жокъ, бары да жаш адамла,
Сабан сюрлюк, терек орнатырыкъла,
Жаш уланла, атала, къарындашла,
Биринчи сюймеклик сынагъан жашла,

Уста ишчиле, алимле, поэтле
Аз болмаз эдиле араларында,
Бирин да айыртламай къанлы уруш
Былайгъа тизип салды барын да…

Ма быллай мудах сагъышла эте эди солдат къабырлагъа къарай, дуния башында огъурлулукъну, жарыкълыкъны юлгюсю болуп тургъан Маммеланы Ибрагим. Урушха, алай эсе уа ёлюмге да, къажау болгъан, мамырлыкъ, тынчлыкъ ючюн сермешген жашла жата эдиле, бурууну толтуруп.

Ма былайда мени къарындашым да,
Хар биринича, сын ташында аты:
«Жер башында быллай кюйсюзлюк керек
Тюйюлдю!» – дегенни тилсиз шагъаты…

Ма аны ючюн керекдиле жигитлеге сын ташла…

Ибрагимни «Белгисиз солдат» деген назмусу кёплеге аталгъанды. Унутулгъанлагъа угъай, атлары сын ташлада тюбемегенлеге, ажашханлагъа. Автор атсыз къабырда жатхан солдатны юсюнден кёп сагъыш этеди. Анга тийген окъ аны кесин да аярыкъ тюйюл эди. Алай…

Белгисиз солдат къабыр уллу палахны шагъатыды дейди поэт аны юсюнде жазылгъан, кёплеге айтылгъан сёзлени окъуй.

…Жашауну оту ёчюлмей
Аны ючюннге жанады,
Бёрклеригизни тешигиз,
Былайда Солдат жатады.

Маммеланы Ибрагим уруш темагъа жазылгъан назмуларында къазауат жоллада къалгъан жашла бла кёп ушакъ этеди. Аны «Бизни элни урушда жоюлгъан жигитлери» деген стендни аллында» айтханы да ол ушакъны баргъаныды.

Бизни жаш кюнлерибизни
Уруш бораны элтгенди,
Жашлыкъны сынатмай, бизни
Замансыз киши этгенди.

Тойда тепсемеген эдик…
Сюйген къызларыбызны да
Уппа эталмай къалгъанбыз,
Биз уруш аулакъларында
Кебинсиз асыралгъанбыз…

Даумудула саулагъа бу сёзле огъесе кёлкъалдымыдыла? Аны киши да айталмаз. Ала ючюн жиляйды поэтни жюреги.

Ибрагим «Самат» деген сюжет ызлы поэмасында да ол затланы айтады. Чыгъарманы жигити, Ибрагимни кесича, уруш жолла бла Берлиннге дери жетеди.

Жамауат сюйген Маммеланы Ибрагимни бир сейир энчилиги бар эди. Ол нени юсюнден да, окъуучу эс бурурча, тынгылы, ангылашыныулу айта билгенди. Аны адам жюрютген, жашауунда хайырланнган затлагъа аталгъан назмулары сейирдиле. Сёз ючюн, «Шинель» деген назмусунда поэт шинельни солдатха къаллай бир хайыры болгъанын, ол анга уруш жолларында къалай жарагъанын  санай келип,  шинель солдатны юйюдю дейди.

Жууургъан, жастыкъ да – шинель
Тюбюнге тёшек да – шинель,
Анчасыны барына да
Жетишеди жангыз шинель.

Ол солдатны кийимиди,
Ёлсе уа, кебинди анга.
Иш уллуду, шинель кийип,
Къолуна сауут алгъаннга.

Тюз шинельни юсюнден айтханча, Ибрагим солдат чурукъну юсюнден да айтады. Ол къаллай балчыкъ, къар, къум жолла къыдыргъаныны, суудан, отдан да ётгенини, энди уа Берлин орамларында баргъаныны юслеринден.

Ол урушну арбасын
Тёшден атхынчы чыдар,
Артда уа, жау сюртюлюп,
Кюзгю кибик жылтырар.

Быллай назмула бир сагъышха келтиредиле: солдат бла бирге аны шинели, бёркю, чурукълары, биргесине жюрютген суулугъу окъуна уруш этгендиле деп. Ибрагим андан айтады алагъа ыразылыгъын.
Жууаш, жарыкъ, ариу тилли Ибрагим, Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти, назму сёзюне салгъан солдат тарыхы ол кюнлени къоркъуулары бла бирге Уллу Хорламгъа жол ызлагъан Бийик Таукелликни юсюнден айтады. Ол назмулада, жаралы терекгеми аталадыла ала, урушха кетген сюйгенин сакълай, къарт болгъан Ханийгеми неда чекчи итгеми, башха тюйюлдю, аланы къайсында да урушха къажау оюм барындан да баш болуп келеди.
Къыйын жоллада дерс алгъан Маммеланы Ибрагим жерге, адамгъа, ташха, суугъа сюймеклик игиликди дейди.

Къулийланы Атабийни жашы Хажимуса

Кёп ариу жырны, назмуну автору Къулийланы Хажимуса – Уллу Ата журт урушну аллындан ахырына дери баргъан къазауатчыды. Юч кере жаралы бола да, госпитальгъа тюше, ызы бла фронтха кете,Киев шахарны къоруулагъанды, Ленинград фронтда уруш этгенди, Ата журту ючюн къан тёкгенди. Жууаш, жумушакъ ауазлы Хажимуса урушну къатылыгъын ачылыгъын, жандауурсузлугъун да толу сынагъанды.

Уруш аулагъында неден да бек таукеллик керек эди. Аны билип, малкъар жазыучула да   урушну юсюнден бек биринчи сёзлерин алгъа чакъырыу бла башлагъандыла. Къулийланы Хажимуса да ол кезиулю   назмуларындан биринде («Биз къайтырбыз таулагъа»)   былай айта эди:

Адам улусун ёлюмден сакълап,
Биз къайтырбыз таулагъа.
Бизни ишибиз тюзлюк ючюндю,
Кечгинлик болмаз жаулагъа.

Ит фашистлелле урушну ачхан,
Ташын къоймабыз ташында,
Рейхстагны уа уруп алырбыз да,
Байракъ сюербиз башында.

Поэт урушха атап, кёп назму да жазгъанды. Хажимусаны лирика жигити уруш эте тургъан жашына къагъытын былай башлайды:

Бу къагъытымы ал тизгининде,
Тансыкълыкъ салам иеме,
Къууанчха жаша сен къарт ананга,
Жанымдан сени сюеме.

Андан ары ана жашыны тенглерине салам айтады,   алагъа саулукъ тилейди, аланы къыралыбызгъа кертичи болургъа таукеллендиреди. Сора таулу ананы кюйюнде алгъыш этеди:

Аналары сакълайла аланы,
Къууанчлы бошап келсинле!

Балаларын сакълагъан анала, сизге жетген тёзюмю, сабырлыгъы, ариу алгъышлы тили болгъан къайда?! Сиз жюреклеригизде элтген иги тилекле жарытхандыла балаларыгъызны уруш жолларын.

Кёп да къалмагъанд бошап келирге,
Чеклени сакълап, къолума,
Къолумдан келсе мамукъ жаярем,
Жашчыгъым, келлик жолунга.

Уруш къазауатында инбашын санга тиреп сюелген адам – ол не татлы тенгингден да сыйлыды. Хурнотсуз уруш миллионла бла жаш адамланы жерге сукъгъанды. Аланы хар бирини да атлары къарындаш сюймеклик бла айтылады. Анда миллет жокъ эди – адамлыкъ бар эди. Къулийланы Хажимуса ёлген тенгине кюйген назмусунда былай жазады:

Бар эди сюйген тенгим,
Иван деп аны аты.
Уруш этерге жетсе,
Жокъ эди андан къаты.

Жигитликде, къылыкъда
Тенглерине баш эди.
Тенги ючюн жанын да
Аямагъан жаш эди.

Бир къызыу сермешиуде
Иван тенгим жыгъылды.
Къаны кетип, агъарып,
Солууу да тыгъылды.

«Жаны чыгъа тургъанлай», башын нёгерине буруп, жаралы солдат бир затла шыбырдайды, ауазы чыкъмагъанда, ёле тургъан солдат жаны чыгъа тургъан чакъда юч сабийин эсгергенин   бармакъларында кёргюзтеди. Ол заманда аны бети жарыйды.   Жашау бла ёлюм, умут бла ёлюм ма алай жууукъдула бир бирге.
Хар бир уруш этген жазыучуну барды белгисиз, атсыз къабырланы юсюнден назмусу. Ала сансыз кёпдюле жер юсюнде.   «Атсыз къабыр» деп, Хажимуса да алай атагъанды урушха жораланнган   назмуларыны бирине.

Бомбала чучхугъан агъач талада
Жангызлайын жатады атсыз къабыр,
Алайтын жюрюген жолоучула да,
Бёрклерин алып, озадыла сабыр.

Ол жукълайды темир юйню ичинде,
Ариу сын таш сюеледи башында,
«Ёмюрде унутулмазса, жигит!» – деп,
Алай жазылыпды, къабыр ташында.

Ол жумгъанды сермешиуде кёзлерин,
Ол эшитмейди энди адам сёзлерин,
Ол жюрюмейд уруш жолда, букъуда,
Ол жукълайды уянмазлыкъ жукъуда...

Азмыдыла бизни арабызда къайтмазлыкъ жашларын, аталарын, сюйгенлерин сакълагъанла? Баям, аланы умутсуз этмез ючюн жатдырады балаларын Аллах атсыз, белгисиз къабырлада. Ол дунияда уа ала тюбеширле...

Будайланы Кичибатырны жашы Азрет

Будайланы Азрет – малкъар халкъы бек сюйген, ызындан да бек кюйген жазыучу «Мараучуну хапары» деген назму жомакъны автору, Уллу Ата журт урушну кезиуюнде  Холам-Бызынгы районда уллу къурау иш бардыргъанды, арымай-талмай кюрешгенди. Ол райкомну биринчи секретары эди. Район Азретни башчылыгъында фронтха кёп эт, бишлакъ, мирзеу, жылы быстырла – тонла, жамычыла, жюн чындайла, жылы къол къапла жыйып жибереди.

Партияны буйругъу алай болуп, Азрет Къашхатауда партизанлагъа къошулуп, къолунда ушкогу бла ит фашистлеге къажау сюелгенди.

Тамам ол кюнледе Азрет къанлы урушха кесини къарамын, оюмун «Ата журт урушха алгъа!» деген чакъырыу назмусун жазгъан эди.

Чамландырып Совет халкъны кесине,
Не тюшгенди уу жилянны эсине?
Нек кётюргенди   ол башын бизге?
Нек киргенди, базынып, жерибизге?..

Бу сорууланы ол заманда бир бирине кёпле бергендиле. Келишип жашаргъа деген къагъытха къол салып, ызы бла бизге чапхан фашистле къанлы жолларында бизден сора да кёп халкълагъа палах келтирген эдиле. Ол затланы юслеринден жазады поэт. Аны назмуларыны жигитлери – «арт кюнлерин жашагъан онгсуз къартла», ата-анасыз къалгъан сабийле, зорлукъ этилген сабий къызла – бары азап сынагъан адамладыла. Алай, поэт айтханнга кёре, быллай жашау кёпге барлыкъ тюйюлдю. Халкъ, бир болуп, аланы хорлагъанда уа:

Ол заманда халкълагъа жарыкъ кюн тиер,

Эркинлик жылыуун   алагъа иер, – дейди.

Ол кезиуню болдурур ючюн а, хар бир къолуна сауут алалгъан Ата журт ючюн сыйлы кюрешге   чыгъаргъа керекди.

Къопханды
Пелиуан, залим халкъым,
Хорлагъынчы
Ол артха турмаз.

Алгъа!
Уллу халкъым, алгъа!
Бир да къалмай   
Ата журт урушха!

Жокъду кечгинлик
Бизге чапханнга,
Тюшгенсе, начас,
Энди къапханнга!

Жарсыугъа, душманнга къажау чабыуулланы биринде жыйырмажетижыллыкъ Азрет, жаралы болуп, аланы къолларына тюшген эди. Ол себепден   анга Уллу Хорламны жарыкъ эрттенин кёрюрге тюшмегенди. Душманла аны Чирик кёлге атхандыла. Чирик кёл малкъар халкъны уллу адамлыгъы болгъан, ётгюр, билимли, ариу ниетли, фахмулу жашыны сыныды.

Занкишиланы Якубну жашы Жагъа

Занкишиланы Жагъа – жазыучу, белгили устаз, 1939 жылда аскерге чакъырылып, командир курсланы бошагъанды. 1941-1944   Уллу Ата журт урушну от-окъ жолларында айланнганды, Украин фронтда сермешгенди. Уруш къыйынлыгъын кеси кёрюп, мамырлыкъгъа, ырахатлыкъгъа,  ариу жашаугъа чакъыра, кёп ангылашыныулу назму жазгъанды. Аланы бир къаууму бюгюн жыр болуп айтылады.   Ол жарыкъ жырланы жазгъан Жагъа къадар ачылыгъын кёп татханына ийнаннган къыйынды. Аны граждан лирикасында окъуучуну сагъыш этдирлик, болгъанны, келликни базманнга саллыкъ назмула тюбейдиле. «Чалбаш анала» деген назму аланы бириди.

Уруш оту ёчюлдю,
Баласы уа къайтмады,
Тенглеринден бири да
Сау хапарын айтмады.

Ёлюм ачыу къыйынды,
Амал жокъду кётюрмей,
Ана, солдат суратны
Кёрсе, къалмаз ёхтюнмей.

Да не этсин къарт ана,
Жашыны къадарына,
Ариу сын таш салыред
Ол аны къабырына.

Бийик сын таш салыред,
Келген адам кёрюрча,
Жюрек сёзюн жазаред,
Окъугъанла эрирча...

Занкишиланы Жагъа бу назмуда кёп къыйынлыкъ кёрген таулу, башха миллетли чалбаш аналаны тёзюмлерине сейир этеди, алагъа ыразылыгъын айтады. Жашын, атасын, сюйгенин сакълай, жашауларын ашыргъан   таулу тиширыуланы толмагъан умутлары аяз къанатларында узакъ къарындаш къабырланы сылай айланадыла.

Жагъа, Жемталаны ийнагъы, аланы юслеринден жазады.

Хочуланы Шабазны жашы Салих

Халкъыбызны биринчи публицисти, биринчи кесамат статьяларыбызны автору, биринчи хапар жанрда ишлеп башлагъан жазыучусу малкъар прозаны мурдорун салгъан Хочуланы Салих, Уллу Ата журт уруш башланнганда, чакъырыу статьяла эм назмула жазгъанды. Ала халкъны таукел этерге, уллу ишге – Ата журтубузну къорууларгъа кюч-къарыу табар ючюн бир заманда да болмагъанча керек эдиле.

Урушну юсюнден Салихни назмулары ажашхандыла, юч хапары уа сакъланнгандыла: «Тасхачыла», «Жигитле», «Капитан Гастелло». Былада Салих Ата журтну душмандан сакълай, аны бир-бир уланлары къаллай жигитликле этгенлерини айтады. Ол суратлагъан адамла, къыйын кюнде къыралны къайгъысын кёрюуню баш борчха санап, бирсилеге юлгю болгъандыла.

Жарсыугъа, Хочуланы Салихни жашауу къысха болгъанды. Кеси ыразылыгъы бла ал кюнлеринден окъуна къазауатха кетип, ол 1942 жылда, пленнге тюшюп, Украинада Белая Церковь деген шахарда фашист концлагерьни госпиталында ёлгенди.

Алай ажымлы юзюлгенди аламат адамны, фахмулу жазыучуну, не жаны бла да билимли Салихни жашауу. Алай болмаса, бютюнда аламат чыгъармала жазар эди Хочуланы Шабазны жашы Салих. Ол кёп умутуна жеталмагъанды. Аны адабиятха берген заманы жети-сегиз жыл бла саналады. Юй бийчеси Улбашладан болгъаны себепли, «ульбашевщина» деп, къара чёпге тюшюрюп, аны кёп къыйнагъан эдиле. Болсада, ол этген биринчи атламла таза да, таукел да эдиле. Баям, аны ючюн сюйгендиле ышарыуу тёгерекни жарытхан Салихни нёгерлери, тенглери да.

Къайсын андан бир кесек жаш болса да, Салих бла ол шуёхлукъ жюрютюп тургъандыла. Уллу поэтни Хочуланы Салихге аталгъан аламат назмусу анга шагъатды:

Хочуланы Шабазны жашы Салих,
О, закий жазыучубуз, ахшы Салих!
Къалай эртте, къалай эртте тас этдик
Сени – уруш жели алды да кетди!
Бу дуниягъа уруш, палах келсе,
Кюйсюзлюк да къара желин жиберсе,
Жоюладыла сенича игиле,
Фахмулу эслиле – сени кибикле…

ххх

Бизни бюгюннгю кюнюбюз жарыкъ болур ючюн, жанларын-къанларын аямай сермешип, Уллу Хорламны къууанчлы тангын атдыргъан жигитлени арасында малкъар жазыучуланы бу къаууму болгъанды.   Бу мында атлары сагъынылгъан адамла барысы да кетгендиле дуниядан. Алай ала баргъан жигитлик жолланы жарыгъы жюреклерибизни жылытып тургъаны хакъды. Бу дунияда кёп къыйналгъан эселе да, ол дуниялада Жаннет тёрлеринде айлансынла!