МАЛКЪАР ЖАЗЫУЧУЛА – УЛЛУ АТА ЖУРТ УРУШНУ СОЛДАТЛАРЫ

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына

Уллу Ата журт уруш келтирген палахлары бла хар аны сынагъан адамны жашауун тюрлендиргенди, жангы жашауну, кёп жангы умутланы жарыгъын ёчюлтгенди. Малкъар жазыучуланы бир къаууму урушну ал кюнлеринде окъуна Ата журтларын къорууларгъа атланнгандыла.

Къулийланы Шууаны жашы Къайсын

XX ёмюрню айтхылы поэтлеринден бири, бизни ёхтемлигибиз, Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, кёп саугъаланы да лауреаты   Къулийланы Къайсын Ата журтуна къыйынлыкъ келгенде, биринчиледен болуп,   урушха киреди. Ол, десантник-парашютист, аскер   журналист болуп, Москва, Орёл, Ростов шахарлада, Украинада, Кърымда, Прибалтикада да уруш этегенди. Тамам ол заманлада назмуларыны юсю бла аты да уллу къыралыбызда белгили болгъанды.

1942 жылда аны «Таулу болгъаным – къууанчымды» («Всегда гордился тем, что горец я!») деген назмусу   радио бла саулай къыралгъа эшитилгенди. Орус назмучу Н. Тихоновха атап жазылгъан бу назму къазауат кюнледе кёчюрюлюп, 14 тилде айтылгъанды! Назму лирика жигитни дуниягъа – Волга суугъа, чувашлылагъа, Латвиягъа, шимал жоллагъа... сюймеклигинден башланып, алай ата юйюн, таулу болгъанын сюймекликни не тюрлюсю бла да тенг эталмагъанын айта, ахырын таукел бошайды:

Таулу болгъаным – къууанчым мени,
Жеримде сыйлы хар таш, хар шаудан.
Жау сыйыралмаз бизден бу жерни,
Жау кеси айырылыр жашаудан!

Уруш бара тургъанына да къарамай, СССР-ни жазыучуларыны союзу 1942 жылда Москвада Къайсынны быллай таукел чыгъармачылыгъына атап, аны юлгюге келтирип, жыйылыу этгенди. Аны бла къалмай Къайсыннга 1943 жылда Сталин атлы премия берирге оноу этилген эди. Алай кёчгюнчюлюк палах ол затны болдурмады.

Къайсынны уруш жыллада жазгъан назмулары адам улу уруш бла бетден-бетге тюбегенде, не сынагъанын, не оюм этгенин кёргюзтедиле:

Ол уруш деген бетсиз, кюйсюз бла
Тюбегенме мен бюгюн бетден-бетге,
Жан-жанымда кырдыкланы къучакълай,
Жаш тенглерим жыгъыладыла жерге…

Къалай ачыды уруш кертилик! Бютюнда биринчи китабына «Салам, эрттенлик!» деп атагъан, таукел, жарыкъ ауазлы, ахшы умутлу, дуния игиликлени юсюнден адам улуна назму тил бла жырлай тургъан жаш адамгъа. Къайсыннга ол заманда жаланда 26 жыл бола эди.

Ашыгъып жазама назмуму,
Къалыр деп къоркъа жартылай,
Бетсиз окъдан жыгъылгъан солдатны
Шкогу къарда къалгъанлай…

Солдатны ёлгени, аны ушкогу къарда атылып къалгъаны урушну жандауурсуз, бушуулу бетиди. Ол ачы затланы кеси кёзю бла кёрюп, хорлам кюнню жууукъ этер ючюн, Къайсын жанын аямагъаны хакъды. Андан жазады ол 1941 жылда белгисиз жигитни юсюнден былай:

Халкъны жигитлиги деген уллу сёз
Тууады ол сени кибик мингледен,
Аны минг жомагъы, минг сейир жыры –
Сенича, атсыз батырла юсюнден!..

Къайсынны уруш кезиуде жазгъан назмулары ол заманны эсгертмелеридиле. Таза ниетли адам тюзлюк излегенча, алай излейди ол урушну тохтарын. Уруш, къуралыу жанына угъай, жашауну, насыпны, тынчлыкъны, сюймекликни, игиликни, сабийликни, къартлыкъны… – ояргъа, жокъ этерге излегени баямды. Ол кюнлени от къызыуу бла окъ сызгъырыуу назмуну ауур да, мудах да этедиле.

Бюгюн назмум тюзюдю урушну,
Анда адам къаны къалды къатып,
Шкок от ийис урады андан,
Эштиледи топ, ат аякъ таууш.

Урушну тюзюдю бюгюн назмум,
Анда адамла жоюла, атла
Кишней, жыгъыла, юйле да кюе,
Къара къузгъун чёге ёлюлеге, – деп жазады Къайсын 1942 жылда.

Болсада аны назмуларында адам улуну умуту жашайды. Хорлам кюнню, мамырлыкъны, насыпны излеми. Хар не да бир заманда бир бошалады. Уруш да ёмюрлеге бармазлыгъы назмучуну «Келлик кюнлени поэтине» деген назмусунда айтылады:   

Ёкюргени тохтар къонгур топланы,
Туякълары сууур уруш атланы,
Кёз жашлары къурурла аналаны… – дей, жангы терекле чагъарыкъ ариу эрттенни ашыкъдырады поэт. Сора:

Уруш тюзледе къазылгъан къабырла
Кырдыкла жапхан дуппурла болурла.
О, къалай кёп болур аланы саны –
Дуппургъа бурулгъан къабырланы!.. – деп, жангыдан кючсюнеди, кюеди.

Ол келлик кюнню «урушда кюймеген» поэтине Къайсын ахшылыкъ тилейди, салам иеди. Алай поэтни оюмларында акъдан эсе къара бояу кёп болгъаны, назмучуну жюрегинде жарсыуу башха нени да озгъаны баямды. Алай болмаса:

Мени назмум, аналары кибик,
Къапланды окъла жыкъгъан жашлагъа,
Ол, къара кийип, ол, къара кийип,
Къарады къан боягъан ташлагъа… – демез эди поэт.

«Жашсыз ананы жиляуу», «бутакъларын топ окълары» юзюп жилягъан нарат, «башкесле ёлтюрген еврей къарт», «бутсузлай къалгъан жыйырмажыллыкъ жаш»… ала бла бир жолну атлай:

Ала бла бир жолну баргъанма.
Кюлмезсе шарайыплы назмума,
Аны окъла тюбюнде жазгъанма… – дейди назмучу келлик кюнлени поэтине.

Къулийланы Къайсын адамлыкъны, сюймекликни жырчысы эди. Аны назмуларында («Мен билеме…», «Госпитальда жазылгъан назму», «Палах келгенде», «Жерим»,   «Азат къушум»…) жашауну ангылау, аны къууанч, бушуу сынауларындан дерс алыу, Ата журтха сюймеклик, жер бла адамны къадары бир болгъанын ачыкълау энчи, сыйлы жерни аладыла. «Жерим» деген назмусунда Къайсын, жаралы жерине ант эте, быллай сёзле табады:

О, таурухланы уясы – жерим,
О, эрлени да анасы – жерим,
Таза сууларын ичирген жерим,
Ёсдюрген, жашау, кюч берген жерим!

Сени душманнга къоюп кетгенден,
Къанлы жауларыбызгъа къойгъандан,
Ала сени къул жери этгенден,
Кирли солдатлары малтагъандан

Эсе, мен, ахыр огъуму атып,
Урушда, жан аямай, сермешип,
Кёкюрегими душман окъ тешип,
Ёлюрме, сени къучакълап, жатып!..

Урушну юсюнден кёп назму этилгенди. Адам эсинде тутхан назму жазгъан къыйынды. Къайсынны бу назмусун окъусанг а, аны жюрегинде жаннган от санга кёчеди. Аллай отну уа жаланда уллу фахму тиргизеди.

Ол къыйын кюнледе Къайсынны назмуларыны асламысы чакъырыу эдиле. Алай болмай амалы да жокъ эди: заманнга кёре – жыры.

Уруш къазауатын сынагъан, аны къыйынлыгъын кёрген адамны назмулары трагедиялы болмай амалы жокъду. Ол драмагъа философия оюмланы къошуп, Къайсын поэзияны терен, магъаналы ёлчемине жол ачханды. Не заманда да кишилик игиликге ийнаныудады. Жашауну къарасын акъ этер кючле табыллыкъларына окъуучуну ийнандырыу, таукел этиу ол кюнледе хар поэтни да баш борчуна саналгъанды.

Къууанчны да, тойну да сюйген халкъым,
Ишни да, байрамны да сюйген халкъым!
Бюгюн уруш жаныйды барыбызны,
Кюйдюреме дейди тойларыбызны.

Жерим, санга къууана, ёсгенме мен,
Бюгюн а бушууунга кюеме мен…
Жарсыу, сен кюч бер манга къыйынлыкъда,
Бушуу, сен тыянчагъым бол палахда!

Уруш жели сууутхан от жагъала,
Къайгъыдан абызырагъан анала,
Юйретигиз бизни киши болургъа,
Къыйынлыкъда адамлайын къалыргъа! – деп жазады поэт «Палах келгенде» деген   назмусунда.   Ёлюмден къоркъмагъан жокъду. Алай аны да унутдургъан къара кюн келсе, адамны дарманы биягъы таукелликди.

Халкъым сау-азат къалыр деп ийнанып,
Кесиме байракъ этгенме мен аны.
Къыралым душманларын хорларына,
Жашлары сауут алып къолларына,
Ийнаннганлай киреме къазауатха,
Душманла жеримде жандыргъан отха,
Уруш этгенле бла бирге бара,
Кишиликге, азатлыкъгъа баш ура!

Уллу поэт жашауну, ёлюмню юслеринден кёп сагъыш этгенди. Андан береди ол тенгине «Жюрегими сёзю» деген назмусунда кеси жетишалмагъан иги ишлени этер эркинлик: мени орунунма «азат болгъанларына тауларымы тенгим къарасын», «ол ташлы жолларымда тенгим айлансын», къар башларын … тауланы тенгим кёрсюн», «тойлада… жарыкъ чагъырны тенгим ичсин». Ол кимге да татлы затла душмандан кери болсунла ансы, ол ёлсе да, къайгъырмаз. Назмуну ахыр эки тизгини назмучуну сёзю керти болгъанына жангыдан ийнандырадыла:

Бу назму угъай – жюрегимди мени,
Жюрек ёлюм урушда алдау билмез!

Уруш аулагъында да Къайсын – уучулукъ, малчылыкъ, жерчилик бла кюрешген таулуну жашы, жангы жазгъа, жангы кырдыкга, кукук къычыргъанына, ийнекле ингирде элге келгенлерине къууанады. Ол затлагъа атап Къайсын «Фронтда жаз» деген назмусун жазады. Жазны ариулугъун, жангылыгъын уруш къыйынлыгъы бла келишдирген къыйынды. Поэт ёлюм келтирген уруш жангы жазны мудах этгенине жарсыйды. Къышда уа ол:

…Жиляйма, сууукъ ташха чёгюп,
Къар а жабады ёлюлени!.. – дерикди «Урушда бек къыйын кюн этилген назмусунда». Айхай, не медет, ол кюн жангыз тюйюл эди…

Урушну бушууу поэтни бир заманда да жибермегенди. Ол алай боллугъу алгъадан да белгили эди. Алай болмаса, Къайсын 1943 жылда былай жаза эди:

Къара мени кёзлериме – алада
Уруш ётген тюзлени бушуулары,
Къара мени кёзлериме – жашлайын
Жоюлгъанланы къара къайгъылары.

Къара мени кёзлериме – алада,
Эринлерин къысып, урушха кире,
Жараларын унутхан адамланы
Эрликлерин тур кёзлеримде кёре!

Къулийланы Къайсынны урушда урушну юсюнден жазылгъан назмуларыны бир къауумуна жиляу дерге боллукъду. Ата-ана, эгеч-къарындаш, жууукъ-ахлу орунуна поэт этеди ёлген солдатланы жиляуларын:

Уруш ёлюр урлукъ чачхан тюзде
Къарны къучакълап жатхан ёлюле!
Анагъыз келип, жилямаз сизге,
Атагъыз къапланмаз юсюгюзге...
Анала ючюн да жарсыйма мен,
Эгечле ючюн да ачыйма мен…
Ала ючюн да жиляйма сизге…

Къайсынны «Перекоп» назму къаууму урушну юсюнден поэзияны ачыкъ, терен суратлы, жюрек тебиую эсде къалгъан бутакъларындан бириди. Батырланы жолгъа чыгъаргъан къан къазауатла таурухлагъа киредиле. Сёз ючюн, «Хасауканы жыры», «Гапалауну жыры»… Алада суусаплыкъ, ачлыкъ къысса да, азатлыкъ ёлмегенине ийнаныу жашайды, кюч береди, таукел этеди. Суу окоплада тургъан солдатла, капитан Саанянча, батырла, Тюрк индекни эсинде, аны таурухларында ёмюрлеге къалгъанла, алагъа ушагъанла – жаланда аллай жигитле келтиредиле хорлам. Бу къауумда «Алгъа!» деген назму чынтты таукелликни юлгюсюдю:

Эрлик, ёлюм да ала хорлауну,
Барырбыз алгъа,
Барырбыз алгъа!
Хорларгъа сюйген, ёлюмню унут!
Барырбыз алгъа,
Барырбыз алгъа!

Урушну темасы Къайсынны битеу чыгъармачылыкъ ишинде да дайым айтылгъанлай турады. Ол аны бек уллу сынауу эди. Жаралы да, жарлы да этген, алай поэтни жашаугъа ийнаныуун къурчлай къатдыргъан. Малкъар поэт, чегемли жаш, урушну керти бетин кёргюзтгенде, таулу сёзюн бир жумдурукъ болгъан кёп миллетни жашларыны юсюнден айтады. Терсликни миллет бети жокъду, аны бла кюрешгенлени да алай. Ол капитан Саанян болсун, неда Сивашны тузлу сууларында баргъан оруслу солдат жашчыкъ болсун. Миллетчилик жокъ эди анда. Латвияны сарычач жашлары, чувашлы къарт да киргендиле Къайсынны уруш заманда жазылгъан назмуларына.

Уруш палахы келгенде, хар поэт да кеси сёзюн айтханды. Ачый, жарсый, халкъына онг тапдырыргъа кюреше. Ата журтха сюймеклик, окъдан, отдан да къоркъмай, арада сюелгенди. Уруш не жерледе барса да, къазауатха кирген адам, андан чыкъгъан адам да, туугъан жерлерин, ёсген жерлерин эслеринден кетермегендиле.

Отарланы Сарамырзаны жашы Керим

Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Отарланы Керим тасхачы къауумгъа командирлик этгенди. Поэт къадарында уа къазауатчы тенглерин таукелликге чакъыргъанды. Керимни «Жаралы комиссар», «Чалбаш майор» деген назмулары Ата журтну къоруулаучула къалай сермешгенлерини юсюндендиле.   «Бутсуз жашчыкъ», «Аугъан бешикчик» деген назмулары къанлы уруш не сабий, не къарт   айырмагъаны къалай бушуулу болгъанын айтадыла. Ол жарсыула, унутулмай, поэтни жюрегинде къалгъандыла. Керим хар жаны бар затны къыйналгъанына кеси да жарсыйды, окъуучуну да жарсытады. Бир санын уруш тюзде къоюп келген къазауатчы къырал буйрукъдан сора да, Ата журтну къорууларгъа жюрек от керек болгъанын ангылай эди. Аны ышырлыгъ’а – къыралынга сюймеклик, – дуния магъаналадан бек уллусу.

Андан жазгъанды Къайсын 1942 жылда, Отарланы Керимге атап, былай:

Мен, акъсыл солдат шинелни кийгенлей,
Фронтланы къыйырсыз тюзлеринде
Кёп сагъыш этгенме сени юсюнгден
Уруш жолларында, кечелеринде…

Уруш айыргъанды бизни бир бирден,
Алай кишиликден а айыралмаз.
Бизни жырыбыз окъланы тюбюнде,
Абызырап, къаргъа жыгъылып къалмаз.

Анга жууапха жазылгъанча эди Керимни «Унуталмабыз» деген,   Къайсыннга аталгъан назмусу.

Ким билсин, урушдан сау чыгъа, рахат
Дунияда жашаргъа иш тюшсе бизге,
Бюгюн жюреклени кюйдюрген   кёп зат
Унутулургъа болурла. Эсибизге     
Тюшмезге да болур къайсы окъ, къайда
Жетип, уруш жолда бизни жыкъгъаны.
Шаугютюбюзню кюйдюре, къалайдан
Тийип, окъ къалайыбыздан чыкъгъаны…

Ата ташны сыйлылыгъы, аны бир тюрлю бир уруш да жоймаз деген ийнаныу эки поэтни да назмуларыны ёзегидиле.   Поэтлени   жюреклери хар бир урушда жоюлгъан адам ючюн да кюеди. Ала биледиле: хар бир къазауатда жоюлгъан адам – ол Ата журтну жигитиди.

Керимни «Сенден узакъда», «Сен жиляма...» деген назмулары солдатланы уруш жолладан ахлуларына жазгъан къагъытларыны юлгюсюдю. Ол къагъытлада хорлау кюнню жууукълугъуна ийнаныу бюгюн да жарыгъын тас этмегенди.

Сакъла! Урушну хорламлы бошасакъ,
Бир узакъ кюнде санга къайтырма мен.
Анда сени бла эте шош ушакъ,
Уруш жолладан хапар айтырма мен.

Жилягъан а этме сен, аны биле –
Кёз жашла болушмайдыла ёмюрде.
Жилягъан ёлгенлеге этедиле
Биз а алыкъа ёрлербиз кёп жерден...

Отарланы Керим не заманда да таукел болгъанды. Урушну зорлугъу, хорлугъу, аны къызылгъа боялгъан жоллары жангы жазны аллын тыялмагъанлары, тыялмазлары поэтни жюрегин   кюч-къарыу къошады.

Къарылгъашчыкъ мени блиндажымы
                              чардагъында
Уячыгъын ашыгъып ишлейди.
Мен сукъланып къарайма аны мамыр ишине.
Жюрек: «– Жаз башы, жаз башы!»

Керимни «Зурнукла», «Кечеги тюзде», «жаралы комиссар» деген эм башха назмулары адам эси урушха хорлатмаз деген таукелликден, ийнаныудан толудула.

Жангы ай турады, сыннган жюзюкча,
Къайгъылы дуниягъа къарай бийикден.
Зурнук сюрюу а, шынтагы юзюкча,
Кетип барады уруш башы кёкде.

Жазны келтирип келдиле зурнукла,
Аны биргесине – мудах жырларын.
Окоп эринледе жашил кырдыкла
Айтадыла ёлмезлик жашау барын.

Топла арыгъандыла къанлы ишден,
Кырдык ийис урду жаз аязында...
Солуулукъ жерге бир кесекге тюше,
Къарайбыз зурнук сюрюуню ызындан.

Керим 1942 жылда «Урушну бир сураты деген назмусунда былай жазады:

Жай кюнню чыгъарын сакълай, шош къалкъыу
Этедиле тюзде орус элчикле.
Къайнагъан къазанлача, кёксюл тылпыу
Жаядыла чунгурлада кёлчюкле.

Субай акъ къайынчыкъ, белиеден сынып,
Жатады, топ окъ юзюп. Андан азчыкъ
Арлакъда, таш ышыгъына къысылып,
Жангы къанча, къызарады гюл хансчыкъ.

Солдат а, бир эски ишин этгенча,
Олтуруп, байлайды жангы жарасын.
Айыралмазса, сабан чек ётгенча,
Жашауну бла ёлюмню арасын.

Отарланы Керимни Ата журтуна, тенглерине тутхан таза ниети, жарыкъ сюймеклиги, поэтни поэзиясында бир заманда да селеймегенди. «Жиляма» деген назмусунда ол былай айтады:

...Уруш кюйдюргенди жерни жюрегин,
Солдатлача, ынчхайдыла кырдыкла.
О, жиляма, мени къайын терегим!
Жаз энтта келир, къайтырла зурнукла.

Ырахатлыкъ энтта къайтыр жерибизге,
Ол кюн кёк дарийден киерсе жыйрыкъ.
Жиляма, жаным, къайгъы этме бизге.
Хорлам кюн тюбербиз, алдамаз буйрукъ.
1942 ж.

Артда уа, уруш окъла сызгъыргъанларын тохтатханда, барлыкъды поэт Орёл тийресинде уруш жолла бла, кирликди эски окоплагъа, блиндажлагъа...

Келгенме да айланама мында.
Узакъ кюнню эсге тюшюреме.
Адамны эсине жокъду марда,
Барын тапдым, сормай кишиге да.

Окопла – тюшген къабырла кибик,
Бетон дотла да – шиякылача
Турадыла. Ичлерине кирип,
Мен хар бирине, шуёхумача,

Шыбырдайма: – Къыйын кюн сен керти
Къуллукъ къылгъанса солдатха. – дейме. –
Сен аны топ окъ чачханын кёрдюнг.
Сюелликмисе шагъатха? – дейме. –

Къайдам, солдатны аты указгъа.
Приказгъа да къалгъан болур тюшмей.
Солдат къабырда жатмайла азла.
Къан шинеллерин киши да тешмей...

Керим урушну къыйынлыгъын, къатылыгъын, жандауурсузлугъун, аны терслигин, иймансызлыгъын назму сёзге салып, алай бла, мамырлыкъны, игиликге итиниуню, таукелликни бизге аманат этгенди. Ол затлагъа кертичи болуу жер юсюнде хар адамны да энчи эм биринчи борчунлай къалады.   

Гуртуланы Исмайылны жашы Берт

Акъ сёзню, къара сёзню да устасы Гуртуланы Берт да Уллу Ата журт урушну солдатыды. Ол сынаулада тюбеген, кёрген зат-лары поэтни эсинден бир заман-да да кетмегендиле. Аны лирика жигити от-окъ алгъан жоллада айланнганын бир да къоймайды. «Къорасынла урушну кюсегенле!» деген назмуну жигитлери уруш этген солдатла бла урушну жан-дауурсуз къатылыгъын сынагъан мамыр адамладыла – «сюнгю кирип ёшюнюне… жол тюбюнде чулгъанып… ёлюп тургъан сюрюучю къарт», топ-окъла жыгъылтхан аналарындан болушлукъ излеген юч къагъанакъ, сора къазауатдан хорлам бла чыкъгъан совет солдатла.   Ол ачы болумну суратлай, поэт былай айтады:

Уруш отда халкъны къалай ёлгенин,
Анга къаллай къара кюнле келгенин,
Жюз жылланы жашасакъ да, унутмакъ,
Аны дауун душманлагъа къурутмакъ…

Назмуну ахыры уа урушха, къайда да аны башларгъа сюйгенлеге берилген налат бла бошалады:

Халкъ кёргенди уруш отну къылыгъын,
Жюреклеге нелляй бир ачылыгъын.
Къорасынла урушну кюсегенле,
– Энтда да халкъ бир къырылсын, – дегенле!

Гуртуланы Бертни уруш темагъа жазылгъан назмулары асламдыла. Аладан бир къаууму: «Согъушдан сора», «Жарты назму», «Зулмучула», «Эки да Катюшагъа», «Саугъала», «Бизни аскер ингир ала», «Волгоградны къатында», «Тилек», «Мен да мудах болгъан эдим» эм башхала. Уруш жолланы суратлагъан поэтлени жюреклери жалан эди, алай… таукел! Ала – сёзню ачыкъ, жашырын да кючюн ангылагъанла, назму тизгинлерин заманнга кёре, байракъ бла баргъанча, алай тизе эдиле.

Мен атакагъа чабып барама,
Топуракъ къатыш тютюнде.
Жазгьан назмуму жарты къояма,
Толу жазарма бир кюнде.

Отла жаудура, танкла келелле,
Аллыбыз таба секире,
Бомбовозла да, булутдан чыгъып,
Бугъала кибик ёкюре… – деп жазады 1942 жылда уруш къазауатында къаламны ушкокга алышхан поэт Гуртуланы Берт. Волгоград шахарны къатында баргъан сермешледе совет аскерле алгъан хорлам урушну жолун башха жанына бургъанды. Аны къууанчына аталгъан назмуланы хар бири да ол кюнледе бир Уллу умут туудура эди – дуния башында хар кимге да бирча керек Хорламгъа элтген умут.

Къара ёлетден халкъланы къутхаргъан
Жигитлеге махтау-ыспас этебиз.
Кючлю согъушлада таукеллик салгъан
Байрагъыбызны ёр тутуп элтебиз.

Кёп миллетлени къууургъан, малтагъан
Фашистлени бизни аскерле къуудула,
Дуньяда бизни аскерни махтагъан
Кёп тилледе жангы жырла туудула.
1943 ж.

Гыттыуланы Исмайылны жашы Максим (Магомет)

Уруш башланнган кюнден, жангы ёмюр, жангы санау ба-рады. Малкъар жазыучуланы араларында Уллу Ата журт урушну ачы бетине къарагъанладан бири Гыттыуланы Магометди. Ол урушну ал кюнлеринден окъуна фронтха кесми ыразылыгъы бла кетип, къа-зауат бошалгъынчы баргъанды аны от жолларында. Бир ненча кере жаралы болгъанды, алай аякъ юсюне тургъанлай, анда политрук ишине къайтханды.

Максим Ата журт урушну II-чи даражалы ордени бла дагъыда иги кесек майдал бла саугъаланнганды. Аны, ол, от-окъ тёкген дзотну чачып, кеси ауур жаралы болгъанда, жигитлени санына къошаргъа къагъыт жарашдыргъанларын а поэт кёп жылла озуп, фронтовиклени Москвада баргъан жыйылыуларында билгенди.

Урушда назму жазар онгу артыкъ аламат болмаса да, Максим ахлуларына атап жазгъан къагъытларын назму бла жазгъанды. Алада жууукълрына къайгъаргъандан сора да, Максим уруш кертиликни хапарлагъанды.

Аны кеси кёзлери бла кёрген адамгъа бошалгъан уруш болмайды дейдиле. Баям, ол оюм кертиди. Къазауатны къара кюнлерин эсден кетерген тынч тюйюлдю, бютюнда жашау ауаралыкъланы, къууанчланы да жюреги бла ётдюрюрге юйреннген поэтге.

Гыттыу улуну «Озгъан урушну жигитлери», «Чекде», «Тогъузунчу май», «Лейтенант», «Фронтчуну хапары» дегенча эм башха назмулары ол затха шагъатлыкъ этедиле. Максимни лирика жигити – жаралы солдат, къазауат тохтагъан сагъатда ай бла сёлешеди:

Къарангы болуп, тыйылды сермеш,
Ынчхайма ёлюкле ичинде.
Ёлюкле ичинде жатарма деп,
Кёрмеген эдим мен тюшюнде...

Къадар деген жашырын нёгеринг  не жолла бла элтиригин алдан билген боламыды? Алай къазауат этген жашла умутлудула Аллахдан. Сермеш бир кезиучюкге тохтагъанда уа, жатадыла аулакъда жашла, кими – жаралы болуп, кими – ёлюп. Ала бирча къарайдыла узакъ кёкге, баям андан болушлукъ излеп:

...Кёбюбюз къалды былайда ёлюп,
Кёбюбюз болгъанды жаралы.
Жилягъан сунама тауда агъач,
Урушну отундан къаралып...

Сора тилейдиле, баям, энишгерек тюшерге къоркъуп, узакъда жарыгъан айдан кими – жараларыны ачыгъанын селейтир кюч, кими – къарындаш къабырда юлюш:

...Бек тилейме, Ай, тилейме сенден,
Жарыт   кюйген жараларымы.
Жыйчы бир жерге, жыйчы къабыргъа
Жоюлгъан ёз баларынгы.

Къайда эсе да бирде уа, «кюн тууушха чыгъарла анала» – ол ёлген жашланы аналары, Аллахдан саулукъ-эсенлик тилей ёлген балаларына. Ала да къарарла кёкге.

Урушда ёлген тенглерини бушуулары иймейди къарт солдатланы. Алагъа айланып, аласыз баргъан узун жылланы ичлеринде кёп ажымлы хапар айтадыла сау къалгъан шуёхлары:

Санга тюберге термиледи
Мени окъ тийген тёрт саным.
Къутулмадынг ажалынгдан,
Ёлтюрюп къойду, окъ тийип...
– дейди поэт, кючсюннгени мудах назму тизгинледен чыгъып, жашаугъа кире.

Максимни «Совет Союз» деген поэмасы «Пограничник» деген журналда басмаланып, кёп тиллеге кёчюрюлгенди. Аны темасы адамны Ата журтуна сюймеклигиди. Автор туугъан жерге атап этерге боллукъ кишиликни, жигитликни юслеринден айтады. Эпика жанрны тюз хайырлана билиу бу поэманы кючлю этеди.

Поэт чыгъармаларында озгъан жашауну суратлап къалмай, келлик жашаугъа ышаннганын да къатлагъанлай турады. «Жыйырманчы ёмюр», «Солдат жолла»   деген китапланы юлгюлеринде аны кёрюрге боллукъду. Озгъан урушну юсюнден сагъыш эте, поэт келлик кюннге да къараргъа кюрешеди, аны бла бирге этиллик игиликлеге къууанады, алай боллугъуна ийнанады. Революцияны ниетлери ючюн кюрешгенлени, уруш къазауатында жаралы болуп, неда жан берип, Уллу хорламны келтиргенлени бла эндиги тёлюню араларында болгъан бирлик поэтни кёп чыгъармасына   киреди. Ол бирлик бир заманда да юзюлмезине ийнаннган назмучу эди Гыттыуланы Исмайылны жашы Магомет (Максим).