«Журналист кеси кесине кертини айта биле эсе, окъуучу да ийнанырыкъды анга»

Дуния башында кёп усталыкъла бардыла, аланы  ахшы да, махтаулу да этгенле уа, белгилисича, уруннган адамладыла, жанларын, къанларын да аямагъанлай, сюйген ишлерине солуугъа кетгенден сора да къуллукъ этип тургъанла.  Аллайгъа  тюберге, андан дерс алыргъа онг болса уа, ол уллу къууанчды.

Ол жаны бла мени насыбым тутханды десем, ётюрюк айтырыкъ тюйюлме. Ишчи жолумда ариу тилли, иш кёллю кёп адамгъа жолукъгъанма, аладан аслам затха юйреннгенме. Аллай бийик юлгюлю инсанладан бири хурметли акъсакъал, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Къулбайланы Алий эди.

Алий 1960 жылда «Коммунизмге жолда» (бусагъатда «Заман») ишлеп башлагъанды. Газетни информация, эл мюлк, пропаганда эм агитация бёлюмлерини таматаларыны къуллугъунда ишлеп келгенди. Аны къаламы кесине кёп теманы бойсундургъанды, ол санда Уллу Ата журт урушха  аталгъан магъаналы очерк циклланы да. Урунуу жолун а Черек районну «Ленинский путь» деген орус тилде  чыкъгъан газетинде башлагъанды.

Ислам Каримов, басма органлада ишлегенлени юслеринден  сёлеше, бу усталыкъны бек къыйынладан бирине санайма, журналист – ол къырал къуллукъчуду, саясатчыды, жамауат оюмну къуралыууна сезимли юлюш къошхан алчыды, дегени эсиме тюшеди.  Бу сёзле Къулбай улугъа толусунлай келишедиле. Алийни хатын окъуучула  ажаштырмай таныгъандыла, аны тюз оюмун сакълагъандыла, керек  кюнде билекликге, оноугъа да излегендиле. Ол а, сёзсюз, уллу насыпды. 

Айта кетерге тийишлиди, Къулбай улу эки тынгылы, терен магъаналы китап жазаргъа да жетишгенди. «Оразайны туудугъу» 2014 жылда басмаланнганды. Бу документли повесть  гвардиялы лейтенант Тогъузаланы Кемалны жашау жолуна жораланнганды. «Кишилик сыналгъанда» (2016 ж.)  дегеннге уа  Уллу Ата журт урушну  фронтларында  сермешген жигит  таулу солдатланы бла офицерлени  юслеринден очеркле киргендиле.

Бусагъатда да биз, аны ызындан келгенле, огъурлу тамата тенгибизни унутмагъанлай эсибизде тутабыз, хурметин жюрегибизде сакълайбыз, акъыл сёзюн да эшитирик эдик сюйюп, алай не медет. Аны бла 2015 жылда бардыргъан ушагъыбызны уа, окъуучуларыбызгъа, Алийни таныгъанлагъа да иги кёрюнюр деп, бюгюн эсибизге тюшюрюрге онгубуз барды. 

- Алий, жетмиш жыл чакълы бир заманны журналистикада ишлегенсиз. Бу усталыкъда, сизни оюмугъузгъа кёре, бек магъаналы неди?

- Бу усталыкъда бек магъаналы –  ётюрюк айтмай ишлей билиудю.  Ол алай къыйын тюйюлдю: билгенинги жаз, экили неда ишекли бола эсенг а, бек игиси айтмай къоюуду.

Жашаудан юлгю келтирейим.  Бир жол редакцияны жумушу бла Къызыл Малкъар колхозгъа баргъан эдим, анда болумну кёрюп, гебенлени тишлеге заманында  къаламагъанлай, чирите турадыла деп, кесаматха ургъанма. Ол заманда анда тамата Мокъаланы Абука болгъанды. Газетде былай жазгъандыла деп, анга олсагъат айтхандыла. Мокъа улу уа ким жарашдыргъанды материалны деп соргъанды. «Алий», - деп жууаплагъандыла анга. Ол а: «Да, Къулбай улу айтхан эсе, ишни сюрюшдюрюр кереклиси жокъду»,- деп къойгъанды.

Андан сора да, окъуучу не заманда да санга ийнаныргъа керекди. Алай болур ючюн а, бек биринчиден,  кеси кесинге кертини айтыргъа тийишлисе. 

- Журналистикада  бу уа керти да къыйын эди деп нени юсюнден айталлыкъсыз?

- Журналистни иши не заманда да тынч болмагъанды. Нек десенг бир затны юсюнден жаза эсенг, тохтамагъанлай сагъыш этгенлей, оюмлагъанлай турургъа тюшеди. Тюзмю огъесе терсми болурма дегенча соруула тынчлыкъ бермейдиле.

Сёз ючюн,  мен элими, адамларымы юслеринден  жаза эсем,  сагъыш этеме жамауат а бу мен хапарлагъанны юсюнден  не айта болур деп. Ангылагъаннга ол затны магъанасы бек уллуду. Журналистни сёзю кесгин болургъа керекди. 

Алай, жарсыугъа, ётюрюкню къурап бармагъа къойгъанла да тюбейдиле. Андан сора да, тюзлюкню излегенлени кёпле сюймейдиле, ол жаны бла да къыйынды журналистикада уруннган адамгъа.

-Бусагъатда, битеу къыралла бир бирлерине тынчлыкъ бермегенлей, къазауатха чыгъаргъа ёч болгъан кезиуде, журналистни борчу недеди?

- Уллу политикагъа къатышхан журналистлерибиз, сёзсюз,  къыралыбызгъа ишлерге керекдиле, Россейни сейирлерин дайым да къорууларгъа. Жарсыугъа, бусагъатда къыралланы кёбюсю Россей Федерацияны кёрюп болмайдыла. Белгилисича, совет аскерле болмасала, Польшаны гитлерчиле къырып чыгъарыкъ эдиле.  Алай поляклыла ыразылыкъны орунуна, оруслуланы къалай чимдийик деп жашайдыла. Болгарлыла да славянлыладыла, алай ала да къажаудула бюгюнлюкде бизге. 

Мени сейир этдирген Россейни  жумушакълыгъыды, алагъа кёре болмазгъа кюрешгениди.  Сёз ючюн, барыбыз да таныгъан Филипп Киркоровха, аны атасына да «РФ-ни халкъ артисти» деген атланы берип, аланы кёкге кётюрюп айланадыла. Билмейме, керекмиди аллай хатерлик?..

- Алий, сизни оюмугъузгъа кёре, миллет газетни, журналланы тамблагъы кюнлери къалай боллукъ болур?  Аланы ишлеринде бу игиди, мынга уа эс бурургъа керек эди деп не затны юсюнден айталлыкъсыз?

- Газетни, журналны юсюнден айтханда, аланы тамблагъы кюнлери, сёзсюз, барды. Ол окъуучуланы, жазылгъанланы санына кёре боллукъду. Былайы тапсызды деп мен айталлыкъ жокъду. Жаланда халатла кетмезча сакъ болургъа керекди. Жарсыугъа, шёндю ара газетледе, журналлада окъуна дуния бла бир халат оздурадыла. 

Мен оюмлагъаннга кёре, энчи эсни тарихлеге, даталагъа бурургъа тийишлиди. Ала бла байламлы кёп келишмеулюкле чыгъыучудула. Аланы окъуучула эслеп къоядыла.

- Бусагъатда кёп изданиялада басмаланнганланы окъусанг, бир сейир огъурсузлукъ туудургъан, адамланы къажау этерге излеген затланы кёресе. Миллет газетибизде, журналыбызда, ол жолну бармай, къаллай материалла чыгъарыргъа керекбиз бюгюнлюкде?

- Миллет изданиялада басмаланнган материалла эм алгъа  адамланы патриот ниетлеге, Ата журтну сюерге чакъыргъан жорукълагъа юйретирге керекдиле. Мени акъылыма кёре, ол бек магъаналыды бусагъатда. Оруслула фашистлени  къалай хорлагъандыла? Жаланда патриотлукълары бла!  Ол жаны бла ала бек кючлю халкъдыла.  Кир-кипчик къармап айланнганы окъуна, къыралына жетсе, тизгиннге сюелип къаллыкъды. Бу жаны бла аладан юлгю алырчады.

- Шёндю, насыпха, миллет журналистикагъа келирге сюйген жаш адамла, кёп тюйюл эселе да, бардыла. Алагъа айтырыкъ сёзюгюз?

- Бу ишни жаратхан жаш адам бек алгъа газет ишни къыйынлыгъын билирге керекди. Аны мында аслам жылдан бери ишлеп тургъанла тап ангылатыргъа тийишлидиле. Мен билгенден, жангы келгенлени кёплери тёзмейдиле, ол бир да бир къаты адам болмаса. Кесими къалай чыдагъанымы да билмейме!

Бу жаны бла ишлерин башларгъа сюйгенле кесибизни газетни окъуп турсала игиди, алай болмаса, ёсерик тюйюлдюле. Мен, быллай бир ишлеген адам, аны окъугъанлай турама. Бу жыл санда билмеген, эшитмеген сёзлеге окъуна  тюбеучюме. Оруслула айтыучулай, век живи – век учись!

- Газетде ишни художестволу чыгъармачылыкъгъа ушатама. Сиз эки китапны авторусуз, журналистикада уруннганыгъыз ол жаны бла ишигизге болушханмыды? Китапларыгъызны юсюнден да айтсагъыз эди окъуучуларыбызгъа.

- Сёзсюз, жазаргъа юйретгенди. Биринчи китабыма «Оразайны туудугъу» деп атагъанымы билесиз.  Гвардиялы лейтенант Тогъузаланы Кемал бла кесим шагъырей эдим.  Ол уруш жылладан сора  Къашхатауну доротделини таматасы эди, бир да бир аламат адам, ышармай сёлешмез эди. Бир жол ушагъыбызда айтхан эди урушда немисли  солдатны ёлтюрген эдим да, аны кёзлерин бюгюн да унуталмайма деп.  «Сюнгю бла ургъанымда, мама деп аугъан эди ол харип, аны да юйюнде мени сакълагъанча сакълай болур эдиле», - деп мудахланыучусу эсимдеди  Тогъуза улуну. Ол шартны тёгерегине тизгенме  повестими сюжетин. Оразай а быланы Зылгыда сыйы-намысы жюрюген адамлары болгъанды.

«Кишилик сыналгъанда»  дегеннге уа газетде чыкъгъан  статьяларымы жыйышдыргъанма. Алай эт деб а Табакъсойланы Мухтар айтхан эди, сау болсун.  Ол китап бла не айтыргъа сюйгенме: малкъарлыла гитче халкъ болгъанлыкъгъа, ала битеу уллу сермешлеге къатышхандыла. Москваны къоруулагъандыла, Сталинградда уруш этгендиле, Курская дугада болгъандыла, Берлинни алыргъа баргъандыла.  

Чыгъарманы жигитлери аладыла, ол къазауатны таулулары. Аны кёргюзтюрге сюйгенме – гитче малкъар  халкъны Уллу Хорламгъа  тийишли юлюш къошханын.

- Малкъар адабиятны айтсакъ,  къайсы автор жууукъду сизге?

- Поэзиядан эсе прозаны кёбюрек окъуйма, кертисин айтханда. Толгъурланы Зейтунну жазгъан затларын бек жаратама. Аны тили ариуду, чыгъармаларыны мурдору да керти жашауда болгъан ишледиле.  Сёз ючюн, кёп болмай «Минги-Тауну» бетлеринде  Зейтунну «Хутай» деген романын сюйюп   окъугъанма. Аны баш жигити бизни арабызда жашап кетген инсанды.  Аны юсюнден жазгъанын Толгъур улу бек тюз этгеннге санайма. 

Хутай белгили адам болгъанды, аны урушну Къызыл Байрагъыны ордени бла саугъалагъандыла. Мен аны Шолоховну «Тихий Дон» романындан Григорий Мелеховха ушатама. Зейтун бек аламат ачыкълагъанды Занкиши улуну сыфатын.

- Бюгюнлюкде къарачай-малкъар  орфографияны эм грамматиканы  бир этерге керекди деген оюм жюрюйдю. Сиз анга къалай къарайсыз?

- Къарачай-малкъар халкъны маданияты, тили да бир эсе, ала бирлешселе игиди.  Диалектледен сора башхалыгъыбыз жокъду, аны себепли,  тил да бир болса тюздю.

Баш къыйматыбызны тамблагъы кюню артыкъ къууанырча болмагъаны жашырын тюйюлдю.  Тауча сёлеширге сюймегенле кёпден-кёп бола барадыла.  Шёндюгю дунияда ол затны тыяргъа бек къыйынды, жашау кюнден-кюннге тюрлене турады. Аны ючюн а бу жаны бла бирлешиу тилибизни, миллет энчилигибизни сакъларгъа болушурукъду деп ышанама.

- Къулийланы Къайсын сен этерни барысындан къыйыны – адамлай къалгъанды, деп жазгъанды назмуларындан биринде.  Чынтты адамлыкъ дегенликни сиз къалай ангылайсыз?

-  Адамлыкъ – ол бек алгъа халкъына, къыралына кертичиликди. Бу бек терен ангыламды: къатынгдагъына къара сабан сюрме, бийикден къарама, кишини намысын сындырма.  Аллай жорукълагъа кёре жашагъан инсанла алгъа кёп болгъандыла, бусагъатда да бардыла. Насыпха, оруслула айтханлай, мир не без добрых людей.

- Бусагъатда халкъыбызда кёп жаш адамларыбыз юйюрленирге ашыкъмагъанлары, отуз жылларына жетген жашларыбыз бла къызларыбыз ол жаны бла сагъышланыргъа сюймегенлери жашырын тюйюлдю. Нек жетген болурбуз аллай кюннге?

-  Мен да кёп сагъыш этиучюме аны юсюнден. Жашларыбыз къатын алмагъанлай, къызларыбыз эрге бармагъанлай заманларын оздурадыла.  Билмейме, ол къайдан чыкъды.  Баям, жууукъларындан къала болур деген оюмгъа келгенме. Заманында къуралып, хазыр болуп, къызны тышына чыгъарыргъа, жашны да юйюрлендирирге тийишлиди. 

Ахча-бохча да бек магъаналыды бу сорууда. Алай советлени заманында колхоз артыкъ кёп ырысхы бермегенде да, къурагъандыла юйюрле, насыплы да жашагъандыла.  Сёзсюз, айтханымча, кёп зат тамата тёлюден къалып турады.  

Ушакъны ЖАНГУРАЗЛАНЫ НАЖАБАТ бардыргъанды.
Поделиться: