КЕЧ-ЭРТТЕ БОЛСА ДА, ТЮЗЛЮК ХОРЛАГЪАНЫНЫ ЮСЮНДЕН

Гуртуланы Элдар къыркъгъа жууукъ китапны авторуду. Чам хапарла, повестьле, романла жазады. Аны чыгъармалары немец, ингилиз, испан, поляк тиллеге кёчюрюлгендиле. «Хасанны китапчыгъы», «Къая жашы – къаячы» деген повестлери ючюн Элдар эки кере да Битеусоюз конкурсну саугъасыны лауреаты, «Къызылкъанат тангларым» деген китабы ючюн а Николай Островский атлы адабият конкурсну сыйлы дипломуна тийишли болгъанды. «Ай байракълы къоншубузда» деген китабы ючюн а анга «Россейни журналистле союзуну лауреаты» деген ат аталгъанды.

Элдарны «Сабыр ушакъ» деген китабына повестьле, хапарла, чам хапарла киргендиле. «Одиссейни къайтырын сакълай» деген повесть сабий эсгериуле бла башланады. Юй тамата Уллу Ата журт урушха кетип, эки жашчыгъы бла юй бийчеси аны аллына къарайдыла, къагъытларын сакълайдыла. 

Кюз артында элге уруш киреди. Душмандан къоркъа, аналары, жюреги угъай дей тургъанлай, китапланы отха атады. Бир къыз чабып келип, жашчыкълагъа да уруша, китапланы отдан чыгъарады. Сора, аланы ичлеринден бирин алып, окъуп башлайды. Жашчыкъланы да жанында олтуртуп, ол китапны хапарын айтады… «Атланадыла аргонавтла узакъ жолоучулукъгъа. Ала алтын жибекни тапхынчы, ызларына къайтмазгъа ант этедиле…» Ала бла бирге тебирейдиле узакъ Колхидагъа эки таулу жашчыкъ. Ала бла бирге хорлайдыла тенгиз боранланы, душманланы…Хапарны бу жери кёрюнеди кёзюнге, керти бола тургъанча. 

Гомерни «Одиссейи» эди ол. Артда ол устаз къыз да партизаннга чыгъып, анда ёлюр, кёчгюнчюлюк да жетер... Китаб’а жашчыкъны жол нёгери болгъанлай айланыр. 

Орта Азияда, окъуй  башлагъан заманында, жашчыкъ орус тенгизчиге тюбейди. Ол кёргюзтеди жашчыкъгъа уллу орус поэзиягъа жолну. Тенгизчи таурухладан келген жигитге ушайды. Халал, батыр... Совет офицерни сабийлери ач да, жаланнгач да болургъа жарамазын ангылайды уруш отундан бир санын  къоюп чыкъгъан жаш. Кесини жюрек жарасын букъдуруп (юйлери кюйгенде, аны жашы, юйдегиси да андан чыгъалмай къалгъандыла), аналары къайсы чюгюндюр бахчада тюйюле болур эди, кеслери жангызлай тургъан сабийлени столларына ётмек келтирип салады. Жашчыкъ, не гитче болса да, ол кюнледе ётмекни багъасын ангылап: «Биз быллай саугъаны алаллыкъ тюйюлбю», – дейди. Жашны жанына тийгенин кёргенде: «Алай эсе, аны ючюн муну ал», – деп, жангыз китабы «Одиссейни» узатады. Ол насыплы ингир эди. 

Повестьни жигити иги адамланы юслеринден сюйюп айтады, алай жашауда аман адамла да бардыла, ол базарда тюбеген саудюгерчи кибик. Иги адамла уа – узбекли къатын, оруслу тенгизчи жаш, шуёху Валера, урушну жигити, субай, жарыкъ Мухажир… Ол тюбешиуле сабийни дуниясын артда да жарытып турлукъдула.

Атасы да къайтды. «Къонакъ аламысыз?» –  деди ол, жарыкъ ышара…
Сыйлы къонакъ эди ол. Сабийлери жюз жыл, минг жыл сакълагъан аталары Одиссейча, къапйтды алагъа. 

Автор бу чыгъармада хайырланнган амалла магъаналыдыла – ол жашчыкъны биргесине окъуучу да алады жашау дерс: сакълап турсанг, Одиссейинг келмей къалмаз. 

Гуртуланы Элдарны «Къыз къачырыу» деген повестинде чам, масхара да барды.  Тау элде биринчи лётчик жашладан бири Чаммайланы Исмайылды. Ол аэропланы бла эл башында тютюн ызын къоя учуучу жигит ариу Марзиятны тилейди. Алай Ийналукъ жангыз къызын юйю-кюйю болмагъан Исмайылгъа берирге деп турмайды… Ахырында уа, ариу Марзиятны Исмайыл аэроплан бла алып къачханда, келинчик, «жиляу-сыйыт» этип, дунияны къаратханда, сабырлыкъны Ийналукъ орнатады. Аны ёхтем этген бир зат бар эди бу ишде: хар кимни къызын «чархларына жау сюртюлмеген арбала бла къачыргъанда», Марзиятны аэроплан бла къачырдыла!

Бу къысха повестьде къуралгъан сыфатла бири бирине ушамайдыла. Болсада элли таулу юйюрню кёребиз. Келинчикни, къайын къызын къачыртып, жиляу-сыйыт этип, тийрени арбазгъа жыйгъаны энчи чертирча суратланнганды. Тиширыу кеси башына не оноу этсе да, ол оноуну ол угъай, эр киши этгенча кёргюзтюп,  аны сыйын бютюн бийик этерге итиннгени кёзбау тюйюлдю. Повестьде, жашауда да аны буруннгулу татлылыгъы, тасхасы да барды. 

«Чум терекле» деген повесть уллу чыгъармады. Революция кире тургъан жылла. Къол къыйыны бла жашагъан Дадашланы Исхакъны юйюрюнде юч жаш ёседиле. Таматалары Азретге онбеш жыл, ортанчылары Идрисге –  он жылгъа жууукъ эм анасыны ёшюнюнде Ибрахимчик.

Исхакъ кеси аллында жангы жашауну башларгъа дегенлени артыкъ уллу сюйсюнмесе да, артда ангылайды – революция келтирген игиликле жарлы халкъны жашауун тынч, жарыкъ этерикдиле деп. Аны ючюн сюеди ол аланы къорууларгъа. Алай, ауруп тургъан юй бийчеси Зариятха чумла жыяргъа баргъанлай, къайдан эсе да атылгъан окъ аны жыгъады. Онбешжыллыкъ Азрет къарап тургъанлай, аны къарыулу, жаш атасы жан алады. Ол ачы хапар элге жетгенде уа, аурууу хорлагъан Зарият да жашаудан кетеди. Эллилери эки ёлюкню бир кюнде бир арбаздан чыгъарадыла. Жууукъ-ахлуланы оноуларына кёре, Азретни – таматаларын Зекерия алады, Идрисни  –  Бекболат эфенди, гитчечикни уа – сабийсиз Фаризат, Зекерияны эгечи. 

Азрет къошда мал кютеди. Ол кёп сагъыш этеди: атасы Исхакъ къоруулагъан эркинлик къайдады, энди ол Зекерияны жалчысы эсе? Кече къарангысында айыу сунуп, тананы ёлтюргени ючюн, Зекерия, малы халал болса да, ёксюз жашны къаты тюеди. Аны кётюралмай, Азрет, поездха минип, узакъгъа кетеди. Анда поездлагъа ремонт этген депода ишге тохтайды, окъуу-билим да алады. Къарындашчыкъларына хапар берип, къагъыт жазып, аладан да хапар ала турады. Болсада аны жашауу ажымлы эди. Уруш башланып, Азрет жоюлады. 

Азрет тюбегенле – паровозну кочегары, машинисти, шуёху Коля, устазы Анна Фёдоровна, аны къызы Света – иги адамладыла. Ол болум эритеди Азретни жюрегинде бузну. Огъурлу Фаризатны кючю бла юйде жылыу къурумайды. Къалай-алай болгъан эсе да, Фаризат, Ибрагимчикни кесине къысып, артда уа Идрисни да, юй жылыуун сакълагъан эди. 

Жазыучу суратлагъан уруш аллы жылла – уллу кётюрюлюулюкню заманы – билим алыу, дунияда жангы затлагъа итиниу, жашауну чархын теркирек айландырыу кезиуге болгъандыла. Жашла жашаудан юлюшлерин алыргъа ашыкъсала да, жашау биз суннганча бармайды. Ата журтларын къорууларгъа кетгенлени кёбюсю къайтмады. Азрет да. Идрис а къайтды юйюне, юй бийчеси Жаннетге, жашчыгъы Муратха. Ол насыплы эди. 

Асламында эфендиле суратлау чыгъармалада къара бетли, хыйла адамла болуучудула. Мында уа Батырбий билимли да, асыл да адамды. Иги адамла бирге ушайдыла! Ол –  эфенди, бу уа жамауат къуллукъчу – Базаланы Гергъокъ. Неда оруслу устаз Епифан Ерофеевич. Повестьни жигитлери жашаудан алыннгандыла. Ахшы, аман къылыкълары бла, къууанчлары, жарсыулары бла, жоллары, къадарлары бла энчидиле.

Элдарны «Акъ къарда къузгъун къанаты» деген повести малкъар адабиятда бек трагедиялы чыгъармаладан бириди. Тарыхда адам къадарла къалай батханларын бла къалай къанат алгъанларын кёргюзтеди автор. Повестьни окъугъан кёп сагъыш этеди жашауну ажымлылыгъыны юсюнден. Адам улу жашагъан минг жылланы ичинде игилик бла аманлыкъны кюрешлери барады. Анда хорлагъанла, хорлатханла да бардыла. 

Повестьни сюжет ызы уруш аллы жыллада башланып, таулула сюргюнден къайтхан биринчи жыллагъа дери келеди. Шургулуду аллы: саулай да бир тукъумну тамыры бла, чирчиги бла жокъ этерге кюрешеди сауутлу адам. Ол атхан окъ, шошлукъну къачырып, терекден къар тюшюреди. Нени да кёрюп, кёп жылланы неге да шагъат болуп, кёзюн къакъмай турады къузгъун. Алай ол затла артда боллукъдула… Алда уа – Рамазан бла бирге чанагъа минип учхан жилтинкёз Зуриятчыкъ, парткомну къызы; Рамазанны атасы темирчи Назир, граждан урушну жигити; Рамазанны анасы, сора – арбазны сакълагъан къара къузгъун. Башчыланы Назир, коммунистлени жыйылыуларында, Шамиюхну партиягъа ала туруп, угъай дейди. Граждан урушну кезиуюнде Шамиюх, къазакъ станицада бугъуп, акъла бла кюрешге къатышмай, башын кечиндире айланнганды. Болсада Назир жанлы киши да болмады. Назир а Шамиюх болгъан партияда болургъа сюймегенин айтады. Ачыкъ жюрекли Назир, женгиллиги хорлап, партбилетин парткомну секретарыны столуна атып кетеди. Андан сора башланадыла аны къара кюнлери.  Аны соруу этген юйге чакъырадыла…  Андан ары Назирни къадары белгисиз болады. Бир адамны да жалгъан дау бла тутдурургъа сюймеген Назирни кесин тутадыла. Гюрбежиде уа быллай алгъышла этиле эдиле: «Да бу налны жюрютген ат тауда, тюзде да абынмай жюрюсюн!» – дер эди Назир. «Абынмай жюрюсюн!» –  деп къатлар эди Жамал. «Абынмасын!» –  дегенни айтып, Рамазан да налны суугъа сугъуп чыгъарыр эди. 

Астемир шуёху, граждан урушда нёгери: «Биз аллай заманда жашайбыз, класс кюрешни отунда душманла бла бирге асыл жашла да кюедиле», – деп ангылата эди анга. Ийнаныуун тас этмеген Назир тюзлюк хорларын сакълай эди. Алай халкъ душманы болуп айтылды аты… Атасы тутулгъанда, аны жашы Рамазаннга окъургъа жол кесилип, ол, Жамал чакъырып, атасыны гюрбежисинде ишлеп башлайды. Аны аскерге да алмайдыла, биягъы сылтауну этип. Артда аладыла трудовой фронтха, танкланы алларын тыяргъа урула къазгъанда. Ызы бла аскерчи къаячыланы отрядларына. Зурият башхагъа барады. Аны баш иеси жоюлады. Уруш баргъан кюнледе тюбешедиле экиси да Состар элде. Андан сора тууады алагъа улан. Анга Зурият Рамазан деп атагъан эди, сюйгенини атын дайым да къайтарып турур ючюн. Алай ол затны кёрмейди Рамазан. Жигит къаячы, жаралы болуп, душманны къолуна тюшгенде, Шамиюх аны, арбазгъа чыгъарып, къара къузгъун да къарап тургъанлай, ёлтюреди. 

Шамиюх Башчыланы тукъум тамырларын юзерге сюе эди… Алай, кёп жыл озгъандан сора, таулула сюргюнден къайтханда, тюбейди Шамиюх Башчыланы Рамазаннга, аны бла бирге келеди Назирни юйюне. Ол ачыуну кётюралай, Шамиюх алайда ёледи. Баям, ол гюнях ауурлугъун кётюралмай кетеди дуниядан. 

Повестьни баш оюму: кеч-эртте болса да, тюзлюк хорлайды. Дуния жаратылгъанлы адам улу сынагъан терсликле, сыныкълыкъ кечилмез затладыла. Аны кечерикле дуниядан кетип, башхала уа оноу этерге эркинликлери болмай. 

Къара къузгъун кёп затны кёргенди. Рамазанны жабылмай къалгъан кёзлерин да. Аны ёлтюрюп, акъ къарда баргъан Шамиюхну да. Къаягъа ёрлеген «эдельвейсчилени», къуш уяда болгъан сермешни… Барына да шагъатды ол. Магъанасы уллу, суратлау кючю да теренди повестьни. Аны хар бир жигити кесини энчилиги бла бериледи. Ала бир бирни къатламайдыла. Тау элни адамларына тийишли къылыкъ ишанла толу ачыладыла. 

Адабият игиликге къуллукъ этеди. Андан болур, анга жашау сыйынады. Ол а – тюзлюк бла терсликни кюрешлери. Керти жазыучу уа биледи, окъуучуну да ийнандырады: кеч-эртте болса да, тюзлюк хорлар, хар не да кеси жерин табар. Заманны барыуунда жонула кетип, сыйдам болурла оюмла. Гуртуланы Элдарны жигитлери аны юсюнден айтадыла.

Мусукаланы Сакинат
Поделиться: