ЖЕРЛЕШЛЕРИ ХАПАРЛАЙДЫЛА

Аналаны Хамит:
– Кязим, туугъанындан акъсакъ болса да, женгил къымылдагъан, таукел адам  эди. Бир-бирледе жашчыкъланы ызларындан къуууп ойнагъанды, ким алгъа болса да деп. Адамлагъа да иги болгъанды. Къыйынлыгъы болгъаннга болушургъа ашыкъгъанды. 
Аны гюрбежисинде от бир заманда да ёчюлмегенди, кёп ишлегенди, анга алгъан хакъындан а жарлылагъа юлюш этгенди. Башхалагъа ушамагъан жюреги бар эди ол адамны. Гюрбежиде жыйылыула да болгъандыла. Анда айта эди ол Россейни халкъыны  кётюрюлгенин. 

Хочуланы Ариубат: 
Кязимни къарап тургъанлай назму такъгъан хунери болгъанды. Адамла жыйылгъан жерде ол бийлеге къажау назму бла сёлешгенинде, эллилерибиз ыразылыкъларын билдиргендиле. Хажини аллай назмулары аууздан ауузгъа айтыла, кенг жайылгъандыла. Эфендиле, Сюйюнч улулары да Кязимге ол затны кечмегендиле. Аны эл жыйылыулагъа къошмазгъа кюрешгендиле, сабийлерин да медиресеге жибермей башлагъандыла. 
Биз Кязимлары бла къоншуда жашагъанбыз. Анга келип, эллилерибиз назму окъурун тилегендиле. Олсагъат элде хажи назмуларын окъуругъун билип, халкъ жыйылып къалыучу эди. Кязим элибизде жашауну, адамланы, аланы къууанчларыны, бушууларыны юсюнден жазгъанды. Ол а бизге жууукъ да, сейир да болгъанды. Мен да ол онгну бир заманда ычхындырмагъанма.         

Холамханланы Токай:
Элчи къызыл аскерчилени къауумуна Кязимни  жашы Мухаммат таматалыкъ этгенди. Кязим бла Деппуланы Сафар ол отрядны Нальчикге дери ашыргъандыла. Шахарда уа базар майданында жыйылыу болгъанды. Алайда Асан улу, Эней улу, Мусука улу да, Кязимни аллына келип: «Хажи, бир назму айт!» – деп тилегендиле. Ол  бир бёлек назму айтханды. Сора жангысын  да такъгъанды:

Сауутну алыгъыз къолгъа,
Барыгъыз сиз къууанч жолгъа,
Душманланы жокъ этигиз,
Ахшы муратха жетигиз.
Жолдан шашмасын кишибиз,
Тюзлюкдю тутхан ишибиз.
Деменгилид къурч кючюбюз,
Къууанчлыд жарыкъ кюнюбюз...

Андан сора Асан улу, закийни  къатына келип, аны къу¬чакълап, боюнундан тешип, сауутларын анга  бергенди. 

Кючменланы Ачан:
– Мен 1928 жылда туугъанма. Аны бла байламлы Кязим назму жазып, аны атама бергенди. Анда айтылгъаннга кёре, мен тирлик жыйгъан заманда туугъанма. Кязимни атасы Бекки да къылгъанды хаж деучю эдиле. Мени аппам Иса уа Кязим бла баргъанды Меккагъа.

Аны гюрбежисинде не заманда да кёп къонакъ болуучу эди. Элде мал сойгъан да анга юлюш чыгъармай къоймагъанды. Бек биринчи хажи бизни, анга болушхан жашчыкъланы, сыйлагъанды, кеси уа андан сора ауузланнганды. 

Гюрбежиде тёшню къатында уру къазып, ол анда олтургъанды. Уруну онг жанында мияласыз терезе бар эди. Болушабыз деп келсек, угъай демегенди.

Къайсын айтып эшитгенме. Бир кере Бетал Калмыков, Кязимни чакъырып: «Совет власть ол затланы кетергенде, сен тенглик, тюзлюк жокъду деп нек жазып тураса?» – деп дау айтханды. Ол а танг эртте болгъанды да, кабинетге пол жууучу тиширыу киргенди. Ол заманда Кязим, аны кёргюзтюп: «Къайдады да ол сен айтхан тенглик, сени бийченг татлы жукълап тургъанда, бу тиширыу кабинетингде юй тюбюн жууа турады сора?» – дегенди. 
Сюргюннге бара, Кязим атама осуят этгенди, аны ол дуниягъа атам хазырласын деп. Ол къызы Шапийни къолунда ауушханды. Аны асыраргъа бизни элге келтиргенлеринде, бек сууукъ кюн эди. Чанада хажи жанында юй бийчеси олтургъаны да кёз юсюмдеди. Аны жашы Асхатны (эгечим Чакираны) юйюне келтирип, атам анда жуугъанды, андан чыгъаргъандыла. Ол жыл октябрь айда мени атам Харун да ауушхан эди. Аны Кязимни жанына салгъандыла…

Шауаланы Инал:
– Къанитат, Кязимни юй бийчеси, мени атамы туугъан эгечи эди да, ман аланы юйлеринде терк-терк бола, ууакъ жумушлагъа жарай тургъанма. Уруш аллында Къайсын Кязимге къонакъгъа орус нёгерлери бла келгени эсимдеди. Аладан бири художник эди. Гюрбежини башына минип, анда сагъатла бла сурат ишлегенди. Бир кере мени Къанитат аны ашаргъа чакъырыргъа иеди. Ары минип  къарасам, суратда уа элибиз – къаяла, юйле, суу, кёк! Асыры сейир этгенден анга, ол билген орус сёзлерими да унутхан эдим.

Кязим Къанитатны тилегенде, кёпле аланы тенг кёрмегендиле. Шауалары элде – жюз бла жыйырма юйюр, Мечилары уа – юч къарындаш. «Аны къалай бердигиз?» – деп соргъанда биреулен, ыннам анга: «Сен багуш ичинде алтын кёрсенг, алмай, ётюпмю кетериксе?» – дегенди…

Аны сёзюне эл бек тынгылагъанды. Ол бушуугъа, къууанчха да бармай къалмагъанды, адет-тёрелеге да сакъ болгъанды. Андан билимлиле да бар эдиле Шыкъыда. Сёз ючюн, Хочуланы Идрис кёп окъугъанды, кёп билгенди. Кязим кеси да айтыучу эди ол андан кёп билгенин, алай Идрис билимин башхалагъа бермегенин, аны бла кеси да хайырланмагъанын а терсге санагъанды. Ол окъуу жетишмегенине, китаплары аз болгъанына бек жарсыгъанды. Алай а, бийик билимли тюйюл эсе да, дуния адабиятдан да хапары аз эсе да, мен аны фахмусун А.С. Пушкин бла тенглешдиреме. Ол халкъына андан аз этмегенди.

Чочайланы Абдуллах:
– Анам Дарина Кязимни эгечиди. Биз Бызынгыда жашагъанбыз. Ыннам Апполаны Саралым а – Шыкъыда. Арабыз – эки километр. Ол татыулу аш эте, къумач согъа да билгенди. Мен да анамы этегинден тутханлай, биз ары ыйыкъдан бир бармай къалмагъанбыз. Кязим ыннамдан узакъ болмай жашагъанды. Баш юйюнде намаз этиучюсю, аны юйюне кирсем, анда таш тапкалада арап, татар тилледе китапланы кёрюп, сейирсиннгеним эсимдеди.

1940 жылда мен армиядан эгечиме келгенлей, тюбеп, бирге сау ыйыкъ тургъанбыз. Кёп хапар айтханбыз ол заманда. Ол манга Аллахны бирлигине ийнан, диннге сансыз болма, не жаны бла билиминги ёсдюр, билимсиз адам насыпсызды деп юйретгени эсимдеди. Мен бир кесек ауруп эдим да, ол мени ханс дарманла бла бакъгъанды. Ол хунер Мечиланы башхаларында да болгъанды. Аны тамата эгечинде, къызы Хадижатда да.

Андан сора урушха кетип, мен Кязимни кёрмегенме. 

Ким эди бизге Кязим? Келликни алдан билген акъылман, ма аны себепли поэтни аты, жырлары да эшитилип  турлукъдула, ненча ёмюр ётсе да.

Гайыланы Зайнаф:
– Кязим эртте кетсе да, мен аны эсимде тутама, сау адамча кёреме, аны бла сёлешген да этеме, оноу излесем. Мен аны бек иги билгенме, киеу бола эди бизге. Ол анча-мынча деп, хакъ алмагъанды этген ишине. Келтиргенлерин да башхалагъа бергенди. Аны ючюн а юйдегиси анга тырман этип эшитмегенме. Халал адам эди ол, уста. Адамлагъа да окъугъуз дегенди, намаз этгенде, алларында болуп, юйретгенди.

Дагъыда ол бек жарыкъ, чамны сюйген адам болгъанды, сабийле бла ойнаргъа сюйгенди. Ала да анга алай эдиле. Элде бир акъылы толу болмагъан жашчыкъ болуучу эди. Бир-бирле анга кюлюп, жюрегин къыйнап тургъандыла. Кязим а аны кесине къысханды. Татлы заты болса да бере, башын сылай, ариу айтыучусу эсимдеди. 

Кёп къонакъ келиучю эди алагъа. Назмулагъа тынгылап, жазып алып, алай кетгендиле. Мен аны назмуларын кюн сайын жырлап айтама. Къыйналсам да Кязимге, къууансам да, анга айтама жюрегимдегин. Эсгериулерим да аны бла байламлыдыла. Мен кёп жашагъанма, юч уруш кёргенме, сюргюн… Анда билгенме Кязимни ауушханын да. Кёп жилягъанма анга. Аллай адамгъа бушуу этмей не этериксе – барыбызны да сагъышыбызны этгенди ол. Аны унутхан кесинги атынгы унутханчады.

Додуланы Аркес:
– Мен Кязим туугъан элде туугъанма, ёсгенме, гюрбежисинде кюрек басып, назмуларына, жырларына тынгылагъанма. Аны бла бирге Кичибалыкъгъа кёчгенме, Къазахстанда да бирге тургъанма, ёлген кюнюнде къатында болгъанма.

Къартла айтханнга кёре, Беккини ата-бабалары Чегемде жашагъандыла. Артда уа Шыкъыгъа келгендиле. 

Мен билгенликден, эллилерини жашауларына бек керекли затланы – балта, чёгюч, тёш, нал, ат керекле, бичакъ, оракъ, мужура, къадау д.б. ишлегенликге, Кязим хакъ алмагъанды.

Уста темирчи, фахмулу поэт элде ара ишге да жигер къатышханды. Колхоз къуралгъанда, ары киргенди, темирчиси болуп ишлегенди. Кесини орунуна кичи жашын юйретип, гюрбежисин анга къойгъанды. Ол да аскерге кетгинчи, колхозда атасындан да уста темирчи болуп ишлегенди. Ол Ата журт урушдан къайтмай къалгъанды. 

Кязим бир къауум къартла бла бирге колхозда толгъан ишлени качестволарына къарагъанды. 1932 жылда Къабарты-Малкъарны алчы колхозчуларыны биринчи съездине Кязим бла бирге аны башха элледе жашагъан тёрт эгечи да къатышхандыла. 
Мечи улу 1939 жылда Москвада халкъ мюлкню жетишимлерини кёрмючюне да баргъанды. Шыкъыны колхозу бек бай эди, малы асыры кёпден, колхозну жери алагъа жетишмей тургъанды. Юсю бла таймай ырхы келгени да сылтау болуп, шыкъычыланы бир къаууму Кичибалыкъгъа кёчгенди… 

Аттоланы Анатолий:
– Къайсы миллетни да атын махтау бла айтдыргъан бир тутхучлу чигинжиси болады, шукур болсун къадаргъа, бизни миллетибизде аллай адамла бола келгендиле. Хар сёзюн да кепге салгъан закий назмучу Кязим кесини сёзю, иши бла да кёплеге юлгю болгъанды. 

Бюгюн мен аны бла тюбешиуюмю юсюнден да бир къауум сёз айтыргъа, сизни да ол шартла бла шагъырей этерге сюеме. Мен сабий эдим, жаш эдим. «Сабий кёргенин унутмаз» дегенлей, аны сыфаты кёз аллымда къалгъанды. Бирде мени юйюбюзден, Бызынгыдан Шыкъыгъа жибередиле. Барама гюрбежисине. Ол а, ары къарт, жаш барса да, кесини ишин тохтатып, ол адамны сёзюне тынгылап, саулукъ, тынчлыкъ сормай бир заманда да къоймаучу эди. Бу жол да алай болду. Бир жарыкъ тюбеди манга да. Аны иш юсюнде кёрдюм. Терлегенлери бара, темир тюе тургъан сыфаты кёз аллымда къалгъанды.

Анга халкъ ол устады, ол темирчиди деп, аны ючюн угъай, ол бу жарлылыгъымы, жюрегими къыйналгъанын айтсам, ол манга ёз оюмун айтыр, бир ызгъа салыр, жапсарыр дегенден баргъандыла.

Ботталаны Хайбар:
– Манга ат Кязим атагъанды. Атамы атын кулакга чыгъарып, жокъ этген эдиле да, ыннам бла жашагъанма. Хажи манга бек иги болгъанды, кёргени сайын не бал туз, не конфет бла сыйлагъанды. Аланы уа Нальчикден сатыучу эбизеле бла чюйютлюле келтиргендиле. 

Иши бла, сёзю бла да болушханды кимге да. Ол анга, мынга деп, сайлап этмегенди жандауурлукъну, кимге да бирча иги болгъанды. Ол аны къанында эди.

Къайдан келген эсе да, элде бир оруслу къарт тохтагъанды. Асыры къарыусуздан, орамда жыгъылып, болгъанын къан этгенде, Кязим жашын чакъырып, экиси да бирге аны юйлерине элтген эдиле. Аны жууундуруп, жараларын да байлап, олтуртуп сыйлагъанлары эсимдеди.
Дагъыда бир зат эсимдеди – Къайсынны келгени. Ала гюрбежиде, андан чыгъып тёшде олтуруп, хапар айтхандыла, кюлгендиле. Кязим Къайсыннга Къуран сураланы кёчюргенди. Ол аны ийнегин саугъаны да кёз аллымдады. Ол Шыкъыгъа биринчи кере келмей эди. 

Сууну ары жанында болгъанды межгит. Анда ол эллилерин намаз этерге юйретгенди. Алай а кишини былай эт деп къысмагъанды, башха эфендилеча. Дуниядан хапар айтханды. Малкъар театрны оюнуна къарап келгенде, аны юсюнден да.
Таулу кийим кийгенди. Юйдегиси бла да бир бирни ангылап жашагъандыла. Кеч ангылагъанбыз биз ол файгъамбар болгъанын, келликни да кёргенин. Назмуларын окъусанг, ол алай болгъанына ийнанаса. 

Сюйдюмланы Ахмат:
– Шыкъыда бизни юйню башы Мечиланы арбазлары болгъанды. Сабийлигимде Кязимни гюрбежисине барып, болушургъа кюрешип тургъанма. Ол адамдан ахча алгъанды деп билмейме иши ючюн, боза аякъ келтирселе уа, угъай демегенди. Мал да тутханды. Битеу юйюрю да ишчиле болгъандыла. Ол кюн узуну гюрбежиде тургъанды – ашагъаны, намазы да анда. Мудах болуп, кишини жанына тийип да кёрмегенме. Жарыкъ ышарыу бетинден бир заманда кетмегенди. Чамны бек сюйгенди. Къуранда болгъандан юлгю келтирип, алай юйретгенди терс иш этгенни. Бушуу болгъанны жанында сюелгенди. Сабийлеге окъугъуз деп аманат этгенди.

Къайсын кече къалмай кетмегенди аны юйюнде. Тиширыугъа, сабийге тюбесе да, сёлешмей, ариу айтмай кетмегенди. Ала бла сёлешгенни ол ауур кёрмегенди, арымагъанды адамладан, къууаннган эте эди алагъа. Ол халаллыгъы, дин ахлусу болгъаны бла да тартханды адамланы кесине. Адамла анга келип, алайда сууда абидез адып, аны бла бирге межгитге баргъандыла. 

1942 жылда урушха кетип, андан сора мен Кязимни кёрмегенме. Сюргюнден къайтханыбызда газетде аны сураты чыкъгъан эди. Аны таныгъанла ол суратны ахлуларыны суратларыны арасында тагъып тургъанларын кёплени юйлеринде кёргенме. Аны юсюнден жазып башлагъанда, къартларыбыз къалай къууаннганлары эсимдеди. Анга тенг адам кёрмеген мен артда. Аллах аллай адамланы бизге юлгюге деп жаратады.

Поделиться: