Республиканы эм терен, уллу да дорбунуна - сейирлик жолоучулукъ

Жер тюбюне эм сейир экспедицияладан бири Холам-Бызынгы эм Хари-Су ауузланы араларында Хумалан ёзеннге болгъанды. Анга къатышханланы араларында Орус география обществону члени белгили краевед Мокъаланы Тенгиз болгъанды. Ол анда кёп сейир зат билгенди, жер тюбюнде ишлеуден жангы сынам алгъанды. Дорбунда кёргенин а газет окъуучулагъа билдирирге сюйгенди. 

Экспедицияны Москваны «Перово» деген клубу Орус география обществону болушлугъу бла къурагъанды. Клубну келечилери Нальчикни спелеология секцияны ишчилери бла республикада дорбунланы 1978 жылдан башлап 90-чы жылланы ортасына дери тинтгендиле. Алай артда бу иш мында артыкъ изленмегени ючюн алагъа кетерге тюшгенди, жер-жерли спелеологла да жыл санлары жетип неда саулукълары къыйнап,  ары-бери жайылгъандыла. Анатолий Шамрай да ол тёлюденди. Ол 1976 жылда Нальчикде спелеология секцияны ачхан эди, он жыл мындан алгъа сабийлени бу илмугъа юйретирге таукелленнгенди, алай бир тюрлю себеплик болмагъаны ючюн умутун толтуралмагъанды. 

Алай спелеология бек сейирди, физический географияны, гидрогеологияны бла минерологияны араларында илмуду, кёп жашырын затланы ачыкъ этеди. Техника жаны бла къарагъанда уа, ол спорт туризмни, таулагъа ёрлеуню бла альпинизмни бирикдиреди. 

Бизде бу жаны бла специалистле хазна къалмагъандыла. Алай, насыпха, ара шахарны клубларындан бизни жерлерибиз жангыдан сейир болгъанларыны хайырындан манга эм талай башха адамгъа бу ишни теренинден билирге насыбыбыз тутханды, дейди Тенгиз. Москвачыла бла былтыр окъуна танышхан эдим, быйыл да ала бла жолгъа чыгъаргъа сюйгеними айтханма. Экспедицияны башчысы Григорий Саневич снаряжение бла ишлей билгеними, таулагъа ёрлеуде сынамым болгъанын кёргенде, ала бла атланыргъа къойгъанды. Биргеме дагъыда МЧС-ден Андрей Ремизов да келгенди. Алай бла барыбыз да республиканы «Главный калибр» деген эм уллу дорбунуна тюшерге тебирегенбиз. Аны жер тюбюнде жолларыны узунлукълары, 2016 жылдагъы эсеплеге кёре, 2,5 километрди. Къыралда быллай кёп тюрлю къатлары, къуюлары, кёллери болгъан дорбунла аздыла.  

Анга кирир ючюн, 350 метрни страховка жип бла барыргъа, сора тик къая бла энишге тюшерге керекди. Мен ары башха спелеологла бла бирге былтыр да тюшерге кюрешген эдим. 600 метр теренине да киргенме, алай жауун жаууп башлагъаны ючюн башына терк чыкъгъан эдик. Къышда уа суу алай жыйылмайды, аны ючюн иги кесек теренине бараллыкъбыз. 

Бек алгъа, Суакан атлы бек ариу дорбуннга тюшгенбиз. Анга кирген  жер тюбюндеги чучхурланы башыды, ала уа эм терен къуюгъа саркъадыла. Къышда суу бузлайды, аны ючюн тюбюне къыйынсыз жеталаса. Мында жолубуз узун «отоугъа» бла терен болмагъан суу ызгъа юлешинеди. Алайы бла бара, 1983 жылда мында батып ёлген москвачы спелелог Александр Верёвкинни эсгериу къангасына чыкъдыкъ. Аны юсюнден алгъа жыллада да эшитген эдим, ветеранла жашны излеу къыйын баргъанын, Подмосковьеден къутхарыучула окъуна келгенлерин айта эдиле. Бу болумдан сора бери хазна адам кирмегенди.

Алай бла биз былайдан ётгенден сора  кенг залгъа жетдик. Аны мюйюшлеринден биринде бир уллу жаныуарны сюеклерин тапдыкъ. Ала ары къайдан чыкъгъандыла? Артда белгили болгъаныча, эртте жылладагъы экспедицияланы биринде спелеологла, бу сюеклени алып, палеонтологга кёргюзтгендиле. Ол айтханнга кёре уа, ала 50 минг жыл мындан алгъа жашагъан юг пилни неда мамонтнукъудула. Дорбуннга аланы неда суу келтиргенди, неда ол заманлада бери жол ачыкъ болуп, жаныуар кеси келгенди. 

Экспедицияны экинчи кюнюнде НСС-53 деген дорбунну тинтирге болдукъ. Анга кирирча эки жер барды, тюшген а биягъы жипледен тутулуп этгенбиз. Алай тюше тургъанда фонарьладан ургъан жарыкъда уллу карстовый залны кёрдюм, ол керти да ариу къалагъа ушай эди, къабыргъалары да  - сыйдам. Жер тюбюндеги суу бла кёп заманны тюбюне барып турдукъ, былайда гидрокостюмла да керек болдула, аланы кийип талай чырмауладан ётдюк. Дорбунну тюбю бирча тюйюлдю: кенг, бийик башлы залланы кючден сыйыннган тар коридорла тохтаусуз алышындырадыла. Бирде тобукъларыбызгъа дери сууда, бирде уа, жатып да кючден сыйына, хауа жетмейин кючден барабыз. Алай эте, дорбундан ингир ала Нальчик суугъа  чыкъдыкъ. Кийимлерибиз буз къатып тура эдиле да, юшюмез ючюн, ашыгъышлы къошха жыйылдыкъ. 

Эрттенликде уа бизни «Главный калибрге» жол сакълай эди. Алай ашыкъмайбыз, аллыбызда эки къауум кетгендиле да, ала аны тюбюне жетип жиплени бош этгинчи иги кесек заман озарыкъды. Бир кесекден бизни кезиуюбюз да жетди. Къууанч тыпырлыма. Гидрокостюмланы да кийип, атландыкъ. Сууда 40 минутну кючден баргъаныбыздан сора жер тюбюндеги кёлню аллына чыкъдыкъ. Анга уа дагъыда он метр бийиклиги болгъан чучхурладан суу саркъады. Кёпню кёрген къайсы жолоучуну, алимни да жашауунда хар нени да унутдургъан, сабийнича къууандыргъан кезиуле болуучудула – бу аллай такъыйкъаладан бири эди. Бу ариулукъну айтып бералмазчады, аны, бек болса, жыйырма адам кёргендиле. Мында кёп мычымадыкъ, чучхурланы башына тар жолчукъ бла ёрге атландыкъ. 

Алай, сынамым аздан, карабиними ташха илиндирип, ары-бери тебалмай къалдым. Быллай жерледе апчыргъа, къайгъыгъа хорлатыргъа жарамайды, ол уллу палахха келтирирге боллукъду. Талай минутну алай тургъандан сора, эс жыйып, карабиними берлакъ этип, алгъа барырча болдум. Быллай тар эм къарангы, къыш, жаз, эрттен, ингир билинмеген жерледе туралырча психология жаны бла да хазырлылыкъ керекди, мында заман жерни башында юйреннгенингча бармайды. Жер тюбюнде ариулукъну, деменгиликни кёре кесинги къарыусузлугъунга тюшюнесе, сени жашап ёлгюнчюге дери дорбунда анда-мында бир таш тюшер неда ол бир-эки сантиметрге теренирек болур…  

Бу тар жерден ётгенден сора талай жол айырылгъан майданнга чыкъдыкъ. Аланы къайсын сайларгъа билмей, иги кесекни даулаша да турдукъ. Бир оюмгъа келип, андан ары атландыкъ. Алай эте, биягъы бир чучхургъа жетдик. Аны башына жиплени тартхандан сора  ёрге кётюрюлдюк. Башында уа Кърымдан спелеологла бла тюбедик, ала дорбунну жолларыны узунлукъларын билирча геологический локаторланы хазырлай тура эдиле. Башчылары Геннадий Самохин айтханыча, ала дорбунну эм узакъ жеринде лагерь орнатхандыла, анда юч кюн къалыр умутлудула. Къабарты-Малкъарда, аны оюмуна кёре, спелеологланы хазырларча, жер тюбюндеги туризмни айнытырча, халкъла аралы экспедицияланы бардырырча кёп онгла бардыла. Ала бла саламлашып жолубузну андан ары бардырдыкъ, алай, биягъы ажашып, жанындагъы коридор бла 600 метр артха кетдик. Алай эте, бир сагъат айланнгандан сора, экспедицияны башчысы Григорий Саневични ауазын эшитдик. Ажашханыбызгъа кюлюп, ол бизге тюз жолну кёргюзтдю. 

Палаткала салыннган жерге арып-талып жетдик. Солуп, ауузланып, дорбундан тышына тебиредик. Башына кече сагъат оннга чыкъдыкъ, сууукъда къошха дери да бир сагъатны бардыкъ. 

Экспедицияны кезиуюнде «Главный калибр» дорбунда шёндюгюлю геодезия оборудованияны болушлугъу бла топография съёмкала бардырдыкъ, дорбунланы тюбюнде жангы жолланы электромагнит излучатель бла табыуну жангы амалларын сынадыкъ, аслам дорбунну юсюнден кадастр шартланы тюзлюклерин тинтдик. Алгъа белгили болмагъан коридорланы тапханыбызны хайырындан «Главный калибр» Нальчик суу чыкъгъан жерледен бири, 400 метрге узун болгъанын эмда эсепге тюшген жолланы узунлукълары 2900 метрге жетгенин ачыкъладыкъ. 

Ахырында спелеологияны айнытыугъа сейирлери болгъан власть органланы келечилери бла тюбеп, Спелеологланы россейли союзу бла бирге ишлеуню амалларын сюздюк эмда быйылгъа планла салдыкъ. Геннадий Самохин а бизни Кърымгъа уллу конференциягъа къатышыргъа чакъырды. 

Басмагъа Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: