Акъ гюллю жазыучу

Гюлюйланы Саматны жашы Мажит 1932 жылда Огъары Бахсанда туугъанды. Анда жомакъны, жырны, халкъ чыгьармачылыкъны не тюрлюсюн да багьалагьан, тил усталыкъгъа юйретген адамла жашагъандыла. Мажит да сабийлигинден аланы эшите ёсгенди. Аны юсюнден ол «Жаханим жолну жесирлери» деген автобиографиялы повестинде тынгылы айтады.
 
Аны юйюрю кёчгюнчюлюкде Алма-Ата тийрелерине тюшгенди, аргда уа Къыргъызстаннга кёчгенди. Онекижыллыкъ жашчыкъ кьара таныгьаны себепли колхоз фермада эсепчи болуп ишлеп башлагъаиды. Алай аны жолу не къыйын болса да, ол бийик билим алыргъа тартыннганды. А лай да болгьанды.
 
Журналист жолун Мажит радиокомитетде энчи корреспондент болуп башлагъанды. Артда анда редактор, андан сора «Коммунизмге жол» газетде бёлюмню таматасы, Обкомну инструктору болуп ишлегенди. 1985 жылда уа аны телерадиокомитети председателини заместителини къуллугъуна салгъандыла. Солуугъа да Мажит андан кетгенди.
 
Адабият жолун а 60-чы жыллада тургьанды. Биринчи сабийлеге аталтъан «Батыр улакъчыкъ», «Жагьынлычыкъ», «Апиа бла мен», «Хомух киштикчик» деген эм башха назмулары «Шуёхлукъ» альманахда басмаланнгандыла. Тамам ол кезиуде аны сёзлерине жазылгъан жырла да айтыла башлагъандыла. Мажитни бир къауум назмусу «Тейри къылыч» (1966) жыйымдыкъгъа киргенди. Алада бир тюрлю бир гурушхалыкъ жокъду, жаланда - келлик кюннге ийнаныу. Тюнене Мажит да, аны тёлюсю да, саулай малкъар халкъ да кёрген къыйынлыкъла къайда эсе да къалып, энди уа бир башха жашаугъа  жол ачылгъанды. Ол антологиягъа кирген назмуланы къаууму быладыла: «Туугъан жерим», «Мени алгьышым», «Беригиз къол», «Гокка сёзлени айта билмейме», «Адам кеси поэзияды». Назмучуну жюрек учунууу къаллай бир бийик болгьанын атлары окъуна айтып турады.
 
Биринчи назму китабы «Ильични туудукълары» деген аты бла 1968 жылда басмаланнганды. Ол заманлада назмучула, къара сёз бла жазгъанла, ол санда Гюлюйланы Мажит да, партияны, Ленинни, ала кёргюзтген жолну махтагъандыла:
 
Манга алтын гоппан тутдургъан — чомарт заманым!
Манганасып доза жутдургъан - татлы заманым!
Мен буруннгулуладан жигит киши тюйюл эдим,
Партияма къурман болайым, бийик заманым!
 
Бюгюн бу поэзия артыкъ магъаналыгъа саналмаса да, ол заманны тёлюсю, аллай саясат болумлада ёсюп, эркин болгъанды жангы жашаугъа чыгъаргъан партияны махтаргъа. Бютюнда терслик тюзетилип, миллетибиз Ата журтуна къайтхандан сора. Алай ол назмула бла бирге жашлыкъ кюсетген ариу, саясатха бир тюрлю жаны бла жалгъашмагъанла да жазылгъандыла. Аланы иги кесеги, тамсилле, жомакъла да Гюлюйланы Мажитни «Кюнню къызы» (1975) деген китабына киргендиле. Дагъыда аны «Къушну дерти» (хапарла эм повесть), «Акъ гюлле» (поэзия), «Акъ атлы» (проза) китаплары басмаланнгандыла. Автор кеси дуниядан кетгенден сора уа «Жаханим жолну жесирлери» деген автобиографиялы повесть, хапар, жомакъ, пьеса китабы чыкъгъанды. Аны Табакъсойланы Мухтар жыйышдыргъанды. Бу китап Мажитни не жанрда да усталыгъы болгъаныны шагъатыды.
 
Малкъар адабиятда драматургия артыкъ бек айнымагъан жанрды. Анда да Мажит, «Киеуню бохчасы», «Ташдёрден», «Гымыдайны тауугъу» деген пьесала жазып, жарыкъ ызын къойгьанды. «Киеуню бохчасы» деген пьеса, автор кеси чертгенча, умут къанатлы, жоргъа атлы, жети тюбешли комедияды. Оюннга къатышханланы атлары окъуна ышартмай къоймайды - Субайкака, Бухчакътут, Хубол, Чолакурка, дагъыда аны кибикле. Бу пьесада, аны ызындан келген «Ташдёрденде» да автор къуллукъчуланы алларындг кёзбау этген адамланы тар дунияларын суратлайды. «Гымыдайны тауугъух уа жарты эфендини юсюнденди. Бусагъатлада бу темала эскидиле, болсада алада адамлыкъ даражаны кёргюзтюу сакъланады. Барындан да бек энчи эс буруллукъ зат пьесаны жигитлерини тил байлыкъларыды.
 
Ма алай иги билгенди Гюлюйланы Мажит ана тилин. Анда болгъан нарт сёзле, лексика бурушла, жаланда автор кеси эслеген сыфатла, суратла, аланы суратлауда табылгъан тенглешдириуле аны чыгъармаларында толудула.
 
«Жаханим жолну жесирлери» деген повести аны чыгъармачылыкъ ишинде бек уллу бийиклеге чыгъаргъанды. Сабий кёргенин унутмайды деп, къалай тутуп тургъанды Мажит ол къадар затны эсинде? Повесть ариу тюшден башланады. Жашчыкъ, жолда бара, Къашта ташны жанындан чыкъгъан, акъ жамычыгъа чёргелген адамны кёреди. Ол адаммыды, гюйюлмюдю, аны да ангыламай, анга сейир этип, ызындан къарайды. Жамычы уа эчки аякъ да къыйналып илинирик жерлени барады. Автор: «Аллах кенг мангылайгъа жулдуз сепгилле чыгъара башлагъаннга ушайды»,- деп суратлайды экинди бла ахшам арасын. «Ол антсыз да, мен - амалсыз, дейди автор, - ызындан тентирей баргъаным къадар  жетеди деп къоркъмай эсе, - барыууна къошады. Ахырында мени къоймазлыгъым, аны къутулалмазлыгъы ачыкъланады. Жамычы, къар жуммакча, эрип, тюбюнден алтын мюйюзлю, кюмюш терили,  ючаякълы бир дамырлыкъ жугъутур чыкъды. Аны ол нюр тёкген къудуретинден башым тёгерек айланды... Жугъутур, къатыка жууукълашыргъа къарыу да бермей, юсюнден седиреген жамычысын кесине къанатлагъа буруп, кёкге кётюрюлдю. Алай Адыл ауузуна къутула баргъан жеринде, эки мюйюзю эки таугъа бекленип, къара хахай бере башлады. Не эди амал: адам къатында адаммы ёледи дегенча, жугъутурну тюшген тузагъындан къутхарыр ючюн, нарат терекге таянып тургъан кюмюш хыжыны алып, кёк бийиклигине узатдым. Ол къысхалыкъ этди. Этген муратымы толтурур амал бералмады. Бу мадарсызлыгъыма да жюрегим отха тюшген къоргъашинча эрий, тёгерекге ачы къычырыкъны жая башладым. Былайда, насыбыма, анам мени уятды...»
 
Ма аллай тюш бла башланады повесть. Бу ариу, кюмюш терили марал халкъыбызны сыфатыды - жолу кесилип, таргъа тыйылып къалгъан сураты.
Андан ары уруш башланады. Элбрус элни юсю бла Гюржюге ётерге ыхтырылып барады халкъ. Мында да кёреди жашчыкъ урушну ачы бетин. Алгъын бери туристле, къонакъла болуп келиучю немислилени да. Ала энди Мажитден, аны кибикледен бу жерни сыйырыргъа келгендиле.
 
Повестьни жигитлеришъ-драсында бек ариу адамла бардыла. Сёз ючюн, тукъумну бек ариу келини - Сотталаны Ахыяны къызындан туугъан Фатимат. Мажитни анга аталгъан ариу сёзю жырды. Ол келинчикни жомакъларыдыла жашчыкъны тюшюне кюмюш бетли кийикча, алай ариу затланы кийирген, аны жашауун айбатлагъан, жыргъа, назмугъа да кёлюн ачхан, халкъ чыгъармачылыкъны бийигине чыгъаргъан. Жомакъ бла керти дуния бир  бирден узакъ эселе да, жашчыкъ аланы биргесине жюрютгенди. Минги таугъа десант къондурур умуту бла келген душман, гумулжук гузабалыкъда тауну ары жанына ётерге кюрешген мамыр адамла, аскерчиле, сюрюлюп баргьан мал - жашчыкъ быланы барын да кёргенди. Уруш тау ауузуна  келгенича, терк, ашыгъышлы чыгъып кетди. Жашчыгъ а аммакасына анга эки жашындан уруш башланнганда келген беш къагъытны окъуп турду...
 
Алай эте, атды 8-чи мартны тангы. Жарыгъынчы окъуна жарлы халкъны сюргюн жолуна салып башладыла. Ол ачы жолоучулукъда кёргенин жашчыкъ унутмады, унутурукъ да тюйюлдю. Мал вагонладан Къазахстанны тюзлерине келип тюшген таулуланы къырылып баргъанлары аны ёмюрлюк жарсыуунлай къалып, повестине киргенди. Баш жигитле бары да бирча иги адамладыла: Шонай аппа, анака, келинчик, акъсакъал Адильгерий, жашчыкъны анасы, Аминат, эки къарындашдан туугъан эгешчиклери Нажабат, Абдуллах аппа, Беккаланы Рамазан... Муну Мажит 1997 жылда, дуниядан кетерге жыл къалып, алай жазып бошагьанды. Мында ол кеси сюйген жууукъ адамларына, эллилерине, жамауатына ыразылыкъ сёзюн айтады. Мажит  чомарт жюрекли адам болгъанды, кимни да бек биринчи иги затын кёргенди, аны юсюнден жазгъанды. Повесть уллу къыйынлыкъны башланнганыды. Мында аны жолу тауусулмагъанды, хапарны баргъаны юзюлгенди.
 
Гюлюй улуну «Акъ гюлле  (1982) китабына рубаятладан - тёрттизгинледен, тамсилледен сора,  «Акъ гюлле» деген поэмасы киргенди. Рубаятла тюрлю-тюрлю темалагьа жазылгъандыла. Алагъа къыралгъа, партиягъа, Лениннге ыразылыкъ бла бирге ариу, таза сюймеклик да, Бахсан  табийгъаты да сыйынадыла. Былада жазыучу жашаугъа къууана биледи, ол жашауну къалай сюйгени кёрюнюп турады.
 
Окъуй келип, дачаданма деп, къолунда пол къысымы бла бирлени къууандырыргъа сюйюп келген Мажитни эсгереме. Ол уялчакъ, жумушакъ адамны ич дуниясы къанатлы болгъанды.
 
Къарс, маржа, жулдузла, къарс — умутларым толгъан чакъда.
Къояйыкъ акъ гюллени жюрек бахчалада чакъма!
Сиз да, биз да жашауну ийнакълары ушайбыз да,
Той этейик, къадар узалгъынчы ёлюм бичакъгъа!
 
Жаланда элли жыл толгъан жазыучу ёлюмню юсюнден сагъыш этеди. Бу дуниягъа келгенлени кетериклери хакъды. Ангылагъанда, ким кесине игилик излейди, ким - башхагъа.
 
Мен, жюрек тёрюме ётдюрюп къутлугъу уллу къадарны,
Кёп тилегенме, тый деп адамлагъа жаугъан палах къарны.
Ол а, манга къарап, сейирсиннгенди: «Мажит, жашауда
Адам боламыды къыйынлыкъ кёрмеген, ётмеген жарны?!»
 
Ол жарны Мажит кеси да ётгенди. Андан ангылайды жашау берген жараланы жаланда игилик, ариулукъ сау этерге боллугъун, андан киредиле аны назмуларына жулдузла бла акъ гюлле:
 
Ах мени муратымда гынттыла толсала, тюзю -
Къарны юсюнде да чагъар эди ёксюзлеге
 
Дунияны сыйындыргъан, кюнню сыйындыргъан аллай жюрек бериледи адамгъа. Аны алайлыгъын биз бирча билалмайбыз ансы.
 
Жаз ортада гюлле чагъадыла, къууанчлары - уллу!
Аланы дунияларында жокъду зорлукъну къулу.
Эх, къолунгдан келсе, адамлагъа инжиуню орунуна
Жулдузла юлеширик эдинг, Гюлюй улу!..
 
Гюлюйланы Мажит «Акъ гюлле» деген поэмасын къыралына, Ата журтуна атайды. Заманны къонакъгъа чакъырады, аны терслемейди, ангыларгъа кюрешеди.
 
Адамлагьа жулдузла юлеширге сюйген жазыучу халал адам болгъанды. Ол дуниядан кетгенде, бушуу эте, аны шуёхлары былай жазгъандыла: «Биз аны эсли, фахмулу, юйюрюне, тенглерине бек сакъ, халал жюрекли, тюз ниетли адамныча таныучу эдик», - деп. Алайды. Бюгюн да Мажитни аты бла байламлы жумушакъ эсгериуле бийлейдиле аны таныгъанланы.
 
Гюлюйланы Мажитни фахмусу аны эсини жютюлюгюне таяннганды. Назмуладан, къара сёзден, драматургиядан, тамсилледен башха адамны бир жюрек жубанчы болгъанды - ол агъачха жан сала билгенди. Терек тамырладан, адамгъа, жаныуаргъа ушатып, бутакъладан композицияла этерге сюйгенди. Аллай фахмулу да болгъанды ол дунияны ариу бетин тарыхда къояргъа сюйген адамны.
 
Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: