Маданиятыбызны айнытыуда аны юлюшю уллуду

Байсолтанланы Халиматны, Энейланы Махмудну къызыны, юсюнден материалны редакциягъа искусствовед Аппайланы Жаухар жазып жибергенди. Халкъыбызны ахшы жашлары, къызлары къайсы заманлада да аслам болгъандыла, аланы жерлерине, миллетлерине жарагъан магъаналы ишлерини, жетишимлерини юсюнден биз да хар жолдан сюйюп айтабыз.

Халимат малкъар халкъ кёчгюнчюлюкге тебирерден бир ыйыкъ алгъа туугъанды. Аны аллында уа юйюрге уллу къыйынлыкъ келгенди: юйюр тамата Энейланы Махмудну жалгъан дау бла тутхандыла. Артда аны къадары къалай болгъынын киши билмегенди. Жууукълары кёп жылланы хапар билирге кюрешгендиле, алай аны жер юлюш къайда тапханыны юсюнден окъуна жукъ билалмагъандыла. 1966 жылда терслиги болмагъанлай азап чекгенди деп, анга реабилитация этилгенди.

1944 жылда 8 мартда уа дагъыда бир къыйынлыкъ келеди: таулула туугъан жерлеринден кёчюрюледиле, указда айтылгъанына кёре – ёмюрлюкге. Тыш жерге баргъан битеу жолну аналары Зайнаф, къолунда да сегиз сабийи бла, жилягъанлай баргъанды, алай бла кёз жарыгъы къуруп, хазна абери кёрмей къалгъанды.  Юйюрню къыйынлыгъы аны тамата жашы Хусейни боюнуна тюшгенди.

Энейланы юйюрюн Киршёлк элде орнатхандыла. Жашау айланчлагъа да къарамагъанлай, жети сабийни жанлары сакъланнганды. Сабийлигинден окъуна тири, акъыллы Халимат анасына болушханды, бир кесек ёсгенден сора, аны ахшы болушлукъчусу болгъанды. 

Сегиз классны тауусхандан сора, къыз Пишпекни эл мюлк техникумуна киргенди, анда элге жарарыкъ оноучуланы хазырлагъандыла. Ол бу усталыкъны бошдан сайламагъан эди. Биринчиден, ол атасына хурмети эди, бирси жанындан а, аны сабийлигинден бери да алчы, къураучу хунери эсленнгенди. Халимат аллына бир борч салса, анга жетгинчи тынчаймагъанды.

1957 жылда юйюр тарыхлы ата журту Кёнделеннге къайтханды. Ол кезиуге аны атына Гунделен дегендиле. Халимат окъууун Нальчикде эл-мюлк техникумда андан ары бардыргъанды, аны 1958 жылда бошагъанды. Бир жылдан КъМКъУ-ну химия-биология факультетине киргенди. Кёп да болмай вузну ректору Хатута Бербеков студентлеге чакъырыу сёз айтханды: «Ким барлыкъды Кёнделен элде 7-чи номерли сабий юйде андагъы осал къылыкълы сабийле бла ишлерге?» Энейланы Халимат ол ишден къачмагъанды, бир кесекден а сабийлени да тынчайтханды.

Сабий юйню директору Жашууланы Исмайыл аны къураучу хунерине терк багъа берип, школну тамата пионервожатыйи, жарсыула чыкъгъан классны юйретиучюсю эм класс башчысы этгенди. Бир кесекден къызны школ комсомол организацияны секретарына айыргъандыла. Жаш устаз кесин аямай кюрешгенди. Ол сабийле бла кече-кюн да болгъанды, алагъа деп жангы затла къурагъанды.

Художестволу самодеятельность къурагъанды, окъуучуланы эсгериу жерлеге жолоучулукълагъа элтгенди, табийгъатха чыгъаргъанды. Ол жаш адамланы пионер эм комсомол ишге сейирлерин къозгъагъанды. Сабийле аны керти да сюйюп, жууукъ заманда мектеп эм игиге саналып башлагъанды.  Аны сынамыны юсюнден республикалы газетледе жазгъандыла. Халиматны школ ишчилени Украинада бардырылгъан битеусоюз кенгешине да жибергендиле, ол анда жаш тёлюню юйретиу жаны бла кесини жетишимлерини юсюнден хапарлагъанды. Андан сора аны сынамыны юсюнден статьяла ара прессада да чыкъгъандыла.

Уста педагогну эм комсомол алчыны юсюнден ВЛКСМ-ни Къабарты-Малкъар обкомунда да эшите-эшите тургъандыла. Энейланы Халиматха школчу эм окъугъан жаш тёлюню бёлюмюне инструктор бол деп, къаты болгъанлай тургъандыла. Алай бла ол 1968 жылда ыразылыгъын бергенди. Жетишимлери иш жаны бла ёсерге ахшы амал болгъандыла: кёп да бармагъанлай аны ВЛКСМ-ни обкомуну маданият-асламла бла иш секторуна тамата этгендиле. Аны башчылыгъында тынгылы ишлеген агитбригадала къуралгъандыла, ала бла ол Къабарты-Малкъарны битеу эллеринде, жайлыкъларында болгъанды.

Халиматны жетишимлери эм бет жарыкълы уруннганы ючюн «Халкъгъа билим бериуню отличниги» белги, В.И. Ленин туугъанлы 100 жыл толгъанына майдал, кёп санлы комсомол саугъала бла белгилегендиле.

Ол кезиуде бир ненча айны ичинде КъМАССР-ни маданият министрини орунбасарыны къуллугъуна адам табылмагъанлай тургъанды. Энейланы къызлары кеси да билмей тургъанлай, КПСС-ни обкомуну биринчи секретары Тимбора Кубатиевич Мальбахов анга маданият министрни орунбасарыны къуллугъуна кел, дегенди. Халимат абызырагъанды. Ол кеси айтханнга кёре, аны къуллукъ бла бирге боюнуна салынырыкъ уллу жууаплылыкъ къоркъутханды.

Ишге жангы тохтагъан министрни орунбасары тийишли китапланы эм журналланы аллына жыйып, окъуп, хар неге да юйренирге кёлленнгенди. Къысха заманны ичинде ол битеу эллеге баргъанды, колхозланы, совхозланы таматалары, эл советлени председательлери бла тюбешгенди. Ол къуллукъда ишлеген битеу 28 жылны ол самодеятельный халкъ ансамбльлени къуралыуларына себеплик этгенлей тургъанды.

- Биз чыгъармачылыкъ къауумланы эришиулерин эмда алагъа къарауланы аслам халда бардыра эдик, - деп эсгереди Халимат Махмудовна. – Чыгъармачылыкъ программаларыбызны башха-башха шахарлагъа элтгенбиз, ала анда бийик багъа алгъандыла. Беш кере элде маданият-шефлик иш ючюн къолдан къолгъа ётген Къызыл байракълагъа тийишли болгъанбыз (юч кере – битеусоюз, эки кере – битеуроссей). Айтыргъа керекди, бизни жетишимибизни къыралда киши да къатлаялмагъанды.
Министрни орунбасарыны къуллугъуну биринчи кюнлеринден окъуна Байсолтанланы Халимат тозурагъан маданият юйлени ремонтлары эм жангыртылыныулары бла кюрешгенди. Ол жыллада кёп жангы къурулуш мекямла ишленнгендиле, биринчиден а, маданият юйле бла къалала, маданият-спорткомплексле, аслам халкъ ансамбльле, сабий къауумла «юлгюлю» даражаны алгъандыла.

Халимат Махмудовна кадр ишчилени хазырлаугъа да энчи эс бургъанды. Ол не заманда да болумгъа къарагъанлай, сакъ болгъанлай тургъанды: тюрлениулени магъаналылыкъларын ангылагъанды, болумну иги жанына бурургъа къолундан келгенди. КъМАССР-ни маданият министерствосуну мурдорунда халкъла арлы, битеуроссей, регион даражалы жыйылыула, маданият, сынам жыйыу тюбешиуле эм башха аллай жумушла къуралгъандыла. Самодеятельный эм сабий халкъ чыгъармачылыкъ къауумланы къыралда, тыш къыраллагъа да гастрольлагъа барыулары терк-терк болгъандыла.

Байсолтанланы Халимат Махмудовна Къабарты-Малкъарны делегациясына башчылыкъ этип тыш къыраллагъа, къыралны башха регионларына да кёп кере чыкъгъанды, къайсы жолоучулукълада да аны хурметин кёргендиле. Аны ючюндю аны аслам махтау къагъытла, дипломла, майдалла, айырмалы белгиле алгъаны, тюрлю-тюрлю эришиулени бла фестивальланы кёп кере лауреаты болгъаны да. Аны саугъаларыны эм сыйлылары уа «КъМАССР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусу» бла «Россей Федерацияны маданиятыны сыйлы къуллукъчусу» даражалы атла, «Сыйлылыкъны Белгиси» орден болгъандыла.