жырны – жыр, къонакъны да къонакъ биледи

Сейирдиле дуния бурушлары. Эски малкъар жырлада къонакъланы, къонакъбайлыкъны юсюнден айтылгъан жерле, бир жаны бла, эрттегили махтаулу адетлерибизни белгилейдиле. Бирси жаны бла уа, къонакъбайлыкъда тасха тюшюргенлени эсгертедиле. Сёз ючюн, бек эрттелиги «Аланла жырында» былай айтылады:

Хей, аланла, болсакъ тюзге къонакъбай,

Умпыр тарта, юйренирле таулагъа,

Къонакъланы жолу бошду деп къойсакъ,

От салырла тау башында къошлагъа.

Башха тюрлюсюнде уа: «От салырла тау башында тууузгъа», – деп айтылады. «Туууз» деген а таулула эртте чабырларына салгъан жумушакъ кырдыкды. Дагъыда мында бизге ангылашынмагъан сёз «умпыр» дегенди. Аны Журтубайланы Махти «жыр» деп белгилейди.

«Эки къойчу» деген жырда уа Букъа-Башында бла Лыха-Башында къошлада тургъан сюрюучюлени къонакъбайлыкълары айтылады. Ала бир бирге айтырларын сыбызгъы бла билдиргендиле. Букъабай Лыхабайны къонакъгъа алай бла чакъырады. Къонакъ текеге минип келеди. Сора: «Къонагъына Букъабай да эм арыкъ иригин сойду», – дейди да эрттеги жырчы, алдан окъуна аны терслигин белгилейди. Алай а ала, «къонакъ этден ашап, шорпа ичип, тоюп», сыбызгъы согъуп, солуйдула. Къонакъбайлыкъны кезиулюгю да айтылады анда.

 «Акъ тайчыкъ» да бек эрттегили жырды. Анда «хан къонакълагъа маркъа тайланы», бирде уа «акъ тайланы» сояды жырны жигити, аны бла къонакъны сыйлылыгъын белгилей.

Акъсакъ Темирни заманында этилген жырлада «къонакъ» деген ангылам кёп тюрлю бет алады. Сёз ючюн, Тохтамыш хан – халкъыбызны къонагъы, чачды бизни, къонакъ болуп келип, биз аны къорурубузну излеп. Ол къауумгъа кирген «Къара боран» деген жырда зулмучуладан къачхан житит былай айтады:

Эй, дерт жетдирирге залимлеге, жаулагъа,

Къонакъ болдукъ агъачлагъа, таулагъа…

Жырлада «жау къонакъла», «хан къонакъла», «сыйлы къонакъла», «кюйсюз къонакъла» да бардыла («Темиркъан улу Ачемез», «Жансохлары», «Батыр Къарча», «Чора»). Биринчиде къонакъла да кеслерин алдан окъуна къонакъча жюрютмейдиле – аладан бири: «Жангыз бирер къонакъ къангадан тоймабыз», – деп сюеледи. Къонакъ юйлени юслеринден да айтылады. Хар бир къолундан келгенни, келмегенни да болгъанды къонакъ тынчайтыр жери, ол адетни сыйлылыгъындан. Экинчи жырда уа къонакъла, Хадаужукълары, хыйла бла келедиле, жаулукъ этип, «марал башлы жемегей» атларын сюрюрге.  Кёзбау сёзлюдюле ала:«Ай, хомухла, сизсиз Къабартыны бети да чыкъмайды, – дейдиле ала – Жансохладан адам болса, Къабартыны киши да жыкъмайды».

Дагъыда мында быллай сёзле бардыла: «Шибижия къонакъгъа, бузмай адетин, гёжефин келтиргенди», – деп. Ол да къонакълыкъны бир бетин кёргюзтеди.

«Чюелди» деген жырда батырны кёнчекликге барыргъа чакъыра келедиле къонакъла. Чора юйде болмайды. Аны къарт атасы Жанкъуш алады къонакъ.  Юч кюн-кече ала къонакъ болгъандан сора, Тёртюнчю кюн Жанкъуш шапасын иеди, танышыргъа ыразы болсунла деп.

Юч кюнден сора сорады жумушларын Жанкъуш. Ол къонакъ болжалы кёп жерледе айтыла келеди. Таудан къайтып келген Чора: «Къонакъла, къонакълыкъдан озгъансыз, сиз да бу юйюрден бирлери болгъансыз», – дейди. Жанкъуш сюймеди жашы ала бла барырын, алай а, къонакъ хатерлерин этмей, Чора артха туралмайды.

«Батыр Къарча» деген жырда къонакъла адепге сыйынмайдыла – жесирле, малла излейдиле. Ол заманда: Къарча алай айтып келген адамны къонакъ кибик кёралмазын айтады. Андан сора да Къарча былай жаныйды жау къонакъларын: «Ма энди келсегиз а бу къабакъгъа къонакъгъа, Эй, башыгъыз къалыр къартла айтыучу жомакъгъа!»

«Къаншаубий бла Гошаях» деген жырда уа Кърымдан чыкъгъан бий Бекмырза жашы Къамгъутха былай айтады:

Малкъарлыла пеляхдыла, чамдан бир да тоймайла,

Къонакъларын, иш этип, бир сынамай къоймайла.

Жигит да, чамчы болсанг, кесинги бек сюйдюрюрсе,  

Болалмасанг, кесинге сау элни да кюлдюрюрсе.

Къамгъут Абайлада къонакъда болады. Анда къонакъны эмилик атха миндирип сынайдыла. Бирде уа: «Атланайым, – деди ол (Къамгъут), – Малкъар элге барайым, Тенглеримде къонакъда тогъуз-он кюн турайым».

Бу жырда Гошаях жашын эхчей, былай жырлайды: «Шелебейим кенг журтунда къонакъды, Шелебейни жарыкъ кюню жомакъды». Нек айтады ол анга къонакъды деп? Баям, барыбыз да къонакъбыз деп жашауда, аны эсгерте болур.

 «Жанхотланы Азнауур» деген жырда да барды аллай бир шарт. Анда айып сёз былай айтылады: «Жырлыкъ болуп, атынг да айтылыр, ой, жомакъгъа, Адамса деп, киши сени сюйюп алмаз къонакъгъа!» Азнауурну бу сёзле бла жайыкъдырадыла адамла.

Дагъыда бу жырда Къайтукъ улу нёгерлери бла къонакъгъа (ногъайлылагъа ат сюрюрге барайыкъ деп) Зылгыгъа келгенде, Азнауур юйде болмайды. Къонакъланы алларына Азнауурну бийчеси ариу Жансарай чыгъады. Къонакъла аны ким болгъанын биледиле, алай алларына тиширыу чыкъгъанына кюледиле. Жансарай: «Ой, къонакъла, бир сорайым, неме къарап кюлесиз, менде сиз не терслик, адепсизлик кёресиз?» – деп сорады. «Биз жюрюген жерде биз быллай адет билмейбиз.Таулуланы адетлери былаймыды деп, сейир этебиз, Аллыбызгъа чыгъар жаш жокъ эсе, ызыбызгъа кетебиз», – дейдиле ала. Ол заманда Жансарай: «Келгенлени тиширыу да къонакъ юйге ашырады, юйде эркегырыу болмаса. Эски адетибиз алайды», – дейди.

Уялып барады Азнауур «къонакъла» бла ат сюрюрге. Къонакъ жашла анда жоюлгъанда, ол терслик Азнауурда тюйюл эсе да, ол: «Къонакъ жашланы ёлтюртюп, мен къайтмам, уялмай», – деп, алайдан кетмейди. Сора ногъайлыгъа баргъан эгечини жашы Мырзакъанны къолундан жоюлады.

Къонакъбайлыкъны юсюнден «Бекмырзала, Къайсынла» деген жырда да барды. Анда: «Сизнича узакъдан келген, уой, хан къонакъла, Къонакъбай сормайын а хапарларын айтмайла», – деген айтыу да билдиреди къонакъбайлыкъны бир адетин. Ол затланы юслеринден «Рахайланы Токъну жырында», «Къубадийлары», «Къаражауланы Мисирбий», «Къайтукъланы Базыкъ Эсен» деген, башха жырлада да тюбейдиле сейир айтыула. «Къонакъ сюймегенни Тейри сюймесин», – дегендиле эрттегилиле, алай а къонакъны да къонакъ биледи.