«Миллет энчилигибизни сакълауну эм башха салыргъа керекбиз»

Педагогикагъа жашаууну иги кесегин жоралагъанладан бири огъары жемталачы Тетууланы Борисди. Къыркъ жыл эл школда тарыхдан бла географиядан окъутхандан сора, ол, ызындан келген тёлюлеге жол бере, солуугъа кетгенди. Биз,  аны бла ушакъ бардыра, тамата не жаны бла да сейир билимли болгъанына тюшюннгенбиз.

Бюгюнлюкде школда Борис Ахматович къурагъан музей барды. Анда ол миллетибизде жюрюй келген тюрлю-тюрлю юй кереклени, маданият бла байламлы затланы да жыйышдыргъанды. Энчи жерни уа ол отоуда Огъары Жемталада туууп, атларын айтдыргъан адамла бла байламлы экспонатла аладыла дерге боллукъбуз.  

Ушагъыбызны кезиуюнде тамата бла миллетде, къыралда, дунияда да бола тургъан тюрлениулени юслеринден сёз баргъанды.

- Шёндю саулай дуния да тюрленипди. Европадан бла Америкадан келген тапсыз тёреле малкъар халкъча гитче миллетлени адетлерине заран саладыла, ёсюп келген тёлюню жашаугъа кёз къарамын терсге бурадыла. Хал былай барса, къадарыбыз жарсыулуду. Ата-анала сабийлерине кёз-къулакъ болгъанлай турургъа керекдиле. Интернетде не затха къарагъанларын, къаллай информациягъа сейирлери болгъанына. Алай болмаса,  жарарыкъ тюйюлдю. Къыралда арт заманда тюрлю-тюрлю  амалланы хайырлана, ол затлагъа тыйгъычлыкъ этерге да кюрешедиле. Ол да аман тюйюлдю. Болсада хар не да юйюрден башланнганын унутмайыкъ, - дейди ушакъ нёгерим.

Айтханымча, Тетуу улу педагогикада 40 жыл ишлегенди. Алай, аны оюмуна кёре, бюгюнлюкде устазны сыйын алгъынча бийик кёрмейдиле къыралда. Аны окъуучуну аллында сындыргъан кезиулени юсюнден арт заманда кёп эшитирге тюшеди. Бютюнда ол жаны бла болум Россейни ара областьларында бла уллу шахарларында осалды. Кавказда аллай кезиуле азыракъ тюбейдиле. Борис Ахматович чертгеннге кёре, ол миллетледе жюрюген  адет-тёреле бла байламлыды. 

- Къыралда сабийни эркинликлерин бийикге салгъан законла, араларында къаугъа чыкъгъан кезиуде, устазны сыйын тюшюредиле. Окъуучуланы алларында сындыргъан этедиле. Ол аз да ушамагъан затды. Аллай кезиулени ара каналла да кёргюзтедиле. Алыкъа  мен ол даулашлада устаз тюз эди деген бир оюм эшитмегенме... Аллай кёз къарам бла уа общество онгар деп ийнанмайма. Сабийни юйретиуде аны жаланда башындан сылап турур амал жокъду. Ол тюз да тюйюлдю. Аны терс жерлерин белгилерге керекди. Аллай кезиуде уа ауазны тюрлендирирге, хыныракъ сёлеширге да тюшеди. Бизни кесибизни да алай ёсдюргендиле. Аны ючюн бир хата кёрмегенбиз. Ата-аналарыбыз устаз урушхан эсе, терслигибиз болуп урушханын ангылай эдиле. Шёндюгюледе уа, жарсыугъа, аллай ангылаулукъ жокъду, - деп чертгенди Тетуу улу.

Устазлыкъ ишинден тышында, ол элини тарыхы бла байламлы музей да къурагъан эди школда.  Огъары Жемталаны тарыхы 1869 жылдан башланады.

- Россей Империяда къулланы эркин этиуню юсюнден патчахны бегими 1861 жылда чыкъгъанын билебиз. Алай къыйыр регионлагъа аны хапары иги да кеч жетгенди. Эшитген болурсуз бай бла къул айырылгъан кезиу деп. Ма алай бла Малкъар ауузуна ол хапар 1869 жылда жетгенди. Ма былайда Тагыла деген сууну тийресиндеги талагъа тукъумла кёчгендиле: Гузийлары, Къудайлары, Гъожукълары эм башхала. Алай бла эл тынч-тынч къурала башлагъанды. Кёпле орус-япон урушха да къатышхандыла. 1939 жылда уа мында Киров атлы колхозну къурайдыла. Аслам эс малчылыкъгъа бёлгендиле.  Сора Уллу Ата журт уруш башланнганда,  кёп элли жашла ары кетип, къайтмагъандыла. Аланы атлары администрацияны аллындагъы эсгертмеде жазылыпдыла.

Урушну заманында бизден Ташлы -Талагъа баргъан жанында агъачда 37 аскерни къыйыры болгъанды. Аскер башчы Петр Козловну буйругъу бла Огъары Малкъарда 700-ден аслам адамны къыргъанларын билебиз. Алай мында да ол аскер кесини ызын къойгъан эди. Сёз ючюн, Моллаланы юйюрню немислилеге болушхансыз деп къырып, юйлерин да кюйдюргендиле.

 Нальчикде манга фатар бере эдиле. Сора къалайдады деп сорама да, Козлов атлы орамда дейдиле. Мен аны алыргъа унамагъанма ол заманда, - деп эсгереди Борис Ахматович.  

Музейде  уа Тетуу улу миллетибизни жашау турмушу, маданияты бла байламлы кёп экспонатла жыйышдыргъанды. Анда бу элден чыкъгъан адамланы энчи затлары да бардыла. Сёз ючюн, белгили алим Чубокланы Алийни, назмучу Занкишиланы Жагъаны китапларын,  бир къауум документлерин, жашауда хайырланнган затларын кёрюр онг барды.

Ушакъ  нёгерим айтханнга кёре, Сталин ёлгенден сора, 1954 жылда аны тамата къарындашы нёгерлери бла бирге бери туугъан жерибизге келип кетген эдиле. Ол заманнга кёре бек сейир эди ол. Нек дегенде кёчгюнчю халкълагъа энчи документсиз къоншу элге барыргъа окъуна эркин этилмегенди…

Тетууланы кеслерини юйюрлери уа бери 1956 жылда къайтханды. Башха эллиле бла бирге элни аягъы юсюне салыргъа болушхандыла. Колхозгъа башчылыкъ этгенлени эсгере, ушакъ нёгерим Ацкъанланы, Ботталаны, Таукенланы, Уяналаны, Маммеланы тукъумларыны келечилерин эсгергенди.

- Маммеланы Харундан сора уа къырал да чачылды, колхозла да жокъ болдула. Сиз биле да болмазсыз, алай къыралда картоф ёсдюрюу жаны бла Белоруссия, Архангельск эм бизни колхоз айтылгъанды. Терк районда жерлерибизде эки-юч тирлик алып тургъандыла. Бирден бирге ётдюрюлген Къызыл байракъгъа да бизни мюлк тийишли болгъан эди, -дейди ол.

Борис Ахматовични кесини юсюнден айтханда уа, ол устазлыкъны сайларгъа демей эди. Аны сурат ишлерге хунерлиги, итиниулюгю да болгъанды. Алай таулу жашны жибермедиле ол ыз бла окъургъа, фахмусун айнытыргъа. Ол себепден, анга КъМКъУ-гъа кирирге тюшдю. Алай бла,  1976 жылда ол эл школгъа къайтып, ёсюп келген тёлюлени окъутуп башлайды.

- 1969 жылда бизге элге Къулийланы Къайсын келеди деген хапар жайылады. Мен кесим да школчу эдим алыкъа. Сора манга аны суратын ишле дейдиле. Ишлейме. Бюгюнча эсимдеди чакъырып, башымы сылагъаны. Аны мен бек сюе эдим. Таматала айтып биле эдим, сюргюнде малкъар тилде жырларгъа ёч болгъанын. Сора: «Къоркъмаймыса?» -деп сорсала уа: «Мен жырлай эсем -халкъым сауду», -дегенди ол. Аллай эр кишилерибиз миллетибизде кёп болсала, андан игиси болмаз эди, - дейди тамата. 

Бюгюнлюкде Огъары Жемталаны клубу жабылыпды. Ол ишлемегенли иги кесек заман болады. 1959 жылда ишленнген мекям осал халдады. Эллилени жыйылыр жерлери жокъду, бери театр келмейди, артистле концерт кёргюзтмейдиле. Борис Ахматовични эсиндеди ол клуб ачылгъан кюн аны къабыргъасына акъ жабыу тагъып, эллилеге кино кёргюзтгенлери. Жууукъ заманда бу таулу элде да жангы клуб ишлерле деп ийнанырыгъыбыз келеди.

Ушагъыбызны ахырында уа Тетууланы Борис халкъына, эллилерине да насийхат сёзле айтханды:

- Адамлыкъны кючлю этерик, миллетни миллет этерик эки зат барды: Аллахха къуллукъ этиу эм ата-бабаларыбыздан келген адет-намысха табыныу. Ма ол ыз бла барсакъ,  ажашмакъ. Ана тилибизде сёлешейик. Ма сиз билген алим Чубокланы Алий Москвада жашагъанлыкъгъа, сабийлери бла кеси тилибизде сёлеше эди. Анга мен кесим шагъатма. Кеси тилибизден къачмайыкъ. Къайсы тилни да билсинле адамларыбыз. Алай, бек биринчиден, кесибизни унутмайыкъ. Бир башха миллетни да сындырыу керекмейди. Шуёхлукъ игиди.

 

Къасымланы Аминат.
Поделиться: