БИЗНИ ЖЕРЛЕДЕ ЁМЮРЛЕ TAСХАСЫ

Германияны алимлери Къарачай-Черкесде дунияда эм эски шахарладан бирин тохташдыргъандыла. Ол белгили археологланы араларында уллу даулашха эмда сейирге къалдыргъанды.

Бир къауум жыл мындан алгъа Марада, Гум Башындан ёрге чыгъып, Ран сыртны туурасында ариу талада буруннгу шахар тюп табылгъанды. Аны алимле космосдан тюшюрюлген аэросуратланы юслери бла «кёргендиле». Шахар тюп болгъан жерде бир айдан асламны Ставрополь крайны Культура министерствосуну "Наследие" деген унитар предприятиясыны, Германияны археология институтуну, МГУ-ну, РГУ-ну студентлери, аспирантлары, археология тинтиуле бардыра, бир юйню тюп хунасын къазып ачхандыла. Археологла, уллу алимле МГУ-ну археология кафедрасыны таматасыны орунбасары Кантарович Анатолий Робертович, Германияда археология институтну евразия кафедрасыны илму къуллукъчусу, археолог-кавказовед, тарих илмуланы доктору Сабина Райнхольд, РФ-ны Илмуларыны академиясыны илму къуллукъчусу Татьяна Николаевна Мишина, "Наследие" КъУП-ну таматасы, тарых илмуланы кандидаты Андрей Борисович Белинский айтхандан, былайда табылгъан затла дуниягъа айтылгъан Къобан цивилизациядан да эрттегилидиле.

"Наследие" къырал унитар предприятие бла немис археология институт орта жез ёмюрню,  ол а бизни жыл санауубузгъа дери 2000  жылладыла,  тинтерге деп бирикген программаны къурап ишлегенли 78 жыл болады. Ишлеп башлагъан жылларында окъуна жез ёмюрню заманындан 10 шахар тюп тапхан эдиле. Ол дуниягъа бек уллу хапар болуп жайылгъанды. Археологла эски аэро, космос суратланы тинтип  къарагъанларында, Ставрополь крайны Предгорный районуну, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни жерлеринде аллай 200-ден аслам эл, къабакъ тюп табылгъанды. Ол алимлеге уллу жангылыкъ болгъанды. Не ючюн? Бу жерле эртте тинтилип бошалгъандыла, анда жангыдан ачыкъланыр жукъ къалмагъанды, деп тургъандыла. Аэрофото суратланы шифровкаларын окъуп башлагъанларында уа, бу жерлени энтда ачыкъланып бошалмагъан кёп тасхалары болгъанларын билгендиле.

ГУМ БАШЫНДА

Эл, къабакъ тюпле адам сейирсинирча ариу сакъланнгандыла. Бизни ёмюрге дери экинчи мингжыллыкъны ортасындан биринчи мингжыллыкъгъа дери жашагъандыла былайда. Ол не культурады, бийик тауланы башларында кимле жашагъандыла, деген соруула тууадыла.

Къобан культура Кавказгъа аламат реклама этгенди. Аны хапары, къуру СССР-ге, РФ-ге болуп къалмай, битеу Европагъа, андан да озуп, битеу дуниягъа жайылгъанды. Энди биз ол культура Къобанны жеринде нек къуралыргъа керек болгъанды деген соруугъа келебиз. Къобанда ол заманладан къалгъан талай буруннгу къабыр табылгъанды. Былайда уа 200 шахар тюп барды. Гум Башында шахар Къобан культураны кюнбатыш бёлюмюню аралыгъыды, деген акъылгъа келебиз. Къобан культураны баш тинтиучюсю Валентина Ивановна Казенкова аны кесин энчи бёлюмге чыгъаргъанды. Бу культураны къалай жаратылгъаныны тасхасына жууукълашханбыз биз. Нарсанада Къобан культура шартлы элле болгъанлары белгилидиле, алай а культура къалай къуралгъанындан хапарсыз эдик бюгюннге дери. Бусагъатда уа ангылайбыз ол культураны аралыгъы былайда, Гум Башында, болгъанын. IX-чу ёмюрледе былайда жашагъан миллетле башха жерлеге кетип башлайдыла.

Хар культураны айныууну баш шарты болады. Культура айный баргъаны себепли, тау жерле тарлыкъ этип, миллет IX-чу ёмюрде Ставропольну жерлерине, алай бла битеу къыралгъа жайылып башлайды. Былайда жашагъан миллетлени жерлери, Ата журтлары болгъанына, Къобан культура былайда жаратылгъанына бюгюн не аз да ишек жокъду. Айырып бу шахар тюпге нек эс бёлебиз биз? Ол, Подкумокну баш жанына, Гум Башы ауушха, быллай шахар тюпле кёп болгъан сыртлыкъланы барына кёз-къулакъ болурча орналгъанды. Былайы кёп жолланы бирикдирген жерди. Биз оюм этгенден, былайы тюз шахар да тюйюлдю, къоркъуусузлукъну сакълагъан къалады, - дейди Гум Башында археология тинтиулени башчысы Белинский Андрей Борисович.

ШАХАР ТЮПНЮ ЭНЧИ БАЙЛЫГЪЫ...

- Былайда тапхан затларыбызны баш байлыкълары мекямла бла юй тюпледиле. Биз къазгъан юй тюп уллуду, аны эки бёлюмю барды. Мекямны аллында гитче орамчыкъ болгъаннга ушайды. Ала бек деменгили ишленнгендиле. Юйлени хуна тюплери, жер тепгени болса, оюлмазча салыннгандыла. Жер тепсе, юй ары-бери къымылдаса да, оюлмагъанды. Хуна тюплери уллу болгъанлары себепли, ала бир ишексиз, эки-юч этажлы тёнгертке юйле болгъандыла. Мен доктор ишими юсю бла талай жылны мындан алда Хурзукда болгъан эдим. Анда тёнгертке юйлени къалай, къачан ишленнгенлерин тинтген эдик. Гум Башында шахар тюпню юйлери бла XIX-чу ёмюрде Хурзукда ишленнген эски къарачай юйлени тенглешдирип къарасанг, адам сейирсинирча зат ачыкъланады. Ала бир мисалда этилгендиле.

Алай бла алимлеге бу зат бек уллу жангылыкъды.

Белгилисича, таулада, бийик жерде ультрафиолет кючлю болгъаны себепли агъач женгил чиримейди. Мен 500-600 жыл сакъланнган тёнгертке юйле кёргенме. Былайда да юйле аллай бир сюелгенлерине ишексизме. Альпланы тауларында да 600-700 жылны алгъа ишленнген агъач юйле аламат сакъланнгандыла, дейди тарых илмуланы доктору Сабина Райнхольд.

ЭНЕОЛИТНИ ЗАМАНЫНДАН КЪАЛГЪАНДЫ

Республикалы культура, табийгъат музейни заповедникни таматасы, Тёбен Архызда 27 жылны ичинде бардырылып тургъан археолог ишлеге къошулгъан адам Элкъанланы Умар да бу археология тинтиулени юслеринден энчи оюмну тутады. Ол айтхандан, Къарачай-Черкесде буруннгу архитектура, археология эсгертмеле кёпдюле, ол жаны бла ол бек байды.

- Табылгъан чертёжла, аэросуратла буруннгу Архыз эсгертмелеге ушайдыла. Ала бизни жыл санаугъа дери ишленнгендиле. Архыздагъыланы уа бизни эраны IV-XIV ёмюрлери бла тергейдиле. Экисини арасында 1500 жыл байламлылыкъ барды. Ол а нени ачыкълайды? Былайда 1500 жылны ичинде бир миллет жашагъанды. Ала бизни ата-бабаларыбыздыла. Кесигиз эшитдигиз, Германияны, Москваны, Ставропольну археологлары бары анга шагъатлыкъ этедиле. Ол манга, археологга, уллу къууанчды эмда сыйды. Алимле, былайда архитектура мекямла энеолитге дери ишленнгендиле, деп да бегитедиле, - дейди Элкъанланы Умар.

КъЧР-ни культура терекесини объектлерин сакълагъ­ан къырал управленияны таматасы Умар Бесленеев айтханнга кёре, республикада быллай археология объекте 30 мингден асламдыла. Управление, аланы чачдырмай сакълап, миллетге тарых байлыгъыбызны билдириу, сингдириу жаны бла уллу иш бардырады. Ол иш Москва эркинлик берип этиледи. Архе­ология музей ачып, табылгъан затланы анда сакълар мурат да барды.

Журтубуз кеси терен ачыкълайды. Гум Башында табылгъан шахар тюп уллу насыпды, деп кёлюбюзге келеди. Ол ненча учхара, жалгъан сёзню тамырларын кесерикди. Хар нени орунуна саллыкъды. Жолгъан алимлеге ачыкъ жууап берликди!

Поделиться: