Алан итле

Испанияда алано итле (бульдогла) неда алан эгерле бурунладан бери белгилидиле. Алимле айтханнга кёре, бешинчи ёмюрде Аланла Ибериягъа чабыууллукъ этгенлеринде биргелерине келтиргендиле. Аланланы бир къаууму Шимал Африкагъа кетгенлеринден сора, ала иелери бла анда-мында жайылгъандыла.

  Жетинчи ёмюрлени документлерине, суратлагъа кёре, хайыуанланы къазауатлада тири хайырланнгандыла. Сермешни аллында аш бермей бир къауум кюнню тутхандыла. Ызы бла кюбеле кийдиргендиле, жаугъа игирек заран жетдирирча бичакълары, неда чюйлери бла боюн баула такъгъандыла. Ол себепден ала биринчи тизмеде аяусуз жаугъа чапхандыла, атлыланы жерге быргъагъандыла. Алгъын заманлада аны кёбюсюнде кюйсюз ишледе хайырлансала да, ол акъылы, жууашлыгъы, буйрукъну толтура, байламлыкъда ишлей билгени эм иелерине кертичи болгъаны бла белгилиди. Бирсилеча ойнап, керексизге чабып айланмаса да, сынжырда тагъылгъан итледен тюйюлдю. Къылыгъында азатлыкъны сюйгени, алчы болургъа итиннгени да къалгъанды.

Итлени юсюнден биринчи толу хапар 14 ёмюрде «Уучулукъну юсюнден» деген китабында белгили жазыучу Хуан Мануэль жазгъанды. Алан итлени XVI–XVII ёмюрледе аслам жайып башлагъандыла. Ол ууда айыуну, къабанны, кийикни тутаргъа аламат жарагъанды. Малчыла да тулпарны биргелерине тутаргъа бек сюйгендиле.  Конкистадорла биргелерине Америкагъа элтгенлери, аланы уллу даражалары жюрюгени да айтылады. Хайыуанла кючлю санлы, батыр болгъанлары ючюн 1883 жылгъа дери    корридалагъа да тири къатышхандыла. Ит терк окъуна бугъаны боюнундан неда къулагъындан къабып, жерге жыгъып къоялгъаны эм жибермей туталгъаны къараучулагъа энчи асыу кёрюннгенди. 

Болсада итле къазауатлада, уучулукъгъа да керек болмай башлагъанларында, иелерине аланы кечиндирген къыйыныракъ тюшгенди. Алай бла 1930 жылда аланы саны танг кесекге азайгъанды. Алай бла 1970 жылда аланы жокъ болуп кетерлерине жарсыгъан бир къауум адам – кинологла бла ветеринарланы башламчылыгъы бла алан итни къумалылыгъын жангыртырча уллу иш бардыргъандыла. Испанияны малчылыкъ бла кюрешген Эстремадура, Кастилия, Энкартасьонес дегенча жерлеринде излеп, табып, 1997 жылда къумалылыкълары къуралырча мадар этилгенди. Ызы бла 2004 жылда Испанияны итлени сюйген миллет клубу къумалылыкъларын къабыл этгенди.

Бусагъатда аланы Испанияда, Италияда, Францияда эм Шимал Осетияда окъуна жайып кюрешгенле бардыла. Россейде 2015 жылдан бери итлени бу тюрлсюн сюйгенлени клубу ишлейди. Алан итледен жер жюзюнде башха кёп тюрлюсю жайылгъанын да энчи белгилерчады. Аланы суратларын аланладан къалгъан Европаны бир къауум бий тукъумларыны эм Алано шахарны гербинде да кёрюрге боллукъду. 

 Шимал Кавказны юсюнден айтханда, итле къаплан эгерлеча белгилидиле. Орта ёмюрледе окъуна аланы танг кесеги жокъ болгъанды. 

Журтубайланы Махтини «Возвращение в историю» китабында къаплан эгерлени юсюнден сагъынылады. Аланы Басхан ауузунда жайгъанлары, мында Ит-Къол деген жер да сакъланнганы айтылады. Ол эртте итни арбазда тутхан адет болмагъанлыкъгъа, эгерлеге энчи кёзден къаралгъанын да сагъынады.

Аны юсюнден 12-14 ёмюрледе Бийнёгер деген къарачай-малкъар халкъ жырда да сагъынылады. Ол заманда жырны жигити Басхан ауузунда Басият къалада жашагъанды. Жырда къарындашына дарманнга акъ маралны сютю жарарыгъы, аны уа жангыз ана къарындашыны эгери тутарыгъы айтылады. Болсада жууукълары аны ёз адамларыча кёрмейдиле, ит кючюклерин да бермейдиле. Сора ол Къубадийладан парий (ызчы къаспар) алады.

   Итлени сюеклери скиф-сармат обалада да табыладыла. Сёз ючюн, Чегем ауузунда 135 адам бла юч ит асыралгъаны белгилиди. Хайыуанланы ал аякъларыны аллында уллу малланы жауурунлары, къошун аякъла да салыннгандыла. 

Заюковода да археологла киммерлилени къабырында белгисиз сюеклерин тапханлары белгилиди. Алимле айтханнга кёре, ала алан итленикиледиле. Аны сюеклери атныкъылагъа ушайдыла, болсада азау тишлери барды. Башы уа бир да уллуду, желкесинден бурунуна дери 36 сантиметрге жетеди.    

Жарсыугъа, табылгъан сюеклени тинтирча антропология тинтиуле бардырылмагъандыла. Ол кёбюсюнде алан итлеге, миллетни жашауунда аланы магъаналыкъларына уллу эс бурулмагъаныны хатасынданды.

Эсге сала айтсакъ, 2020 жылда къарачайлы Могулаланы Казбекни башламчылыгъы бла Басхан парийни къумалыгъын къайтарыргъа онг табылгъанды. Ол «КУПА» деген халкъла аралы къумалылыкъ китапха жазылгъанды. Ол себепден келир заманда алан итни (къаплан эгерни) да къумалылыгъын къайтарырча мадар этиллигине уллу ышаныулукъ барды.