Буруннгу адет-тёрелерибизни магъанасыны юсюнден….

Алгъын ата-бабаларыбыз къаллай байрамла къурагъандыла, аланы къайсысы къалгъанды бюгюнлюкде, не магъана бла бардыргъанды жамауат ол тюбешиулени эм башха соруула келедиле шёндюгю тёлюню эсине.              Басмаланнган, халкъда жюрюген шартлагъа кёре, къарачай-малкъар халкъ, башхалача, кёп тюрлю адет-тёрели байрамлагъа тюбегенди, кеслерин да жарыкъ халда ётдюргенди. Сёзсюз, аланы санында жаз башыны келгенине, сабан ишлеге аталгъан, тейрилеге жораланнганла уллу жерни алгъандыла.

Мартда, къыш бла жай бир бирден айырылып, кюн бла кече тенг болгъанлары себепли, жаз башы да келгеннге саналгъанды. Ол кезиуде къууанчла къуралгъандыла. Аланы юслеринден орус, тыш къыраллы жолоучула да жазгъандыла. Бизни алимле да статьяларында аланы къалай тюрлю бардырылгъанларын толу кёргюзтгендиле.

Малкъар халкъны фольклорун, буруннгу адетлерин да уста билген Шахмырзаланы Саид «Таулуну календары» деген сейир этнография поэмасын къойгъанды. Анда ол ыйыкъны жети кюнюню, жылны ичинде онеки да айыны юсюнден халкъда бурундан бери не айтылгъанын жыйышдырып, алай жазгъанды сёз эсгертмени. Анда да бардыла тотур айда табийгъат бла байламлы болумлагъа аталгъан тизгинле. Сагъынылгъан тема бла байламлы Сараккуланы Асият жарашдыргъан материалны басмаларгъа тийишли кёребиз.

Жаз бла къыш айырылгъан кезиуде.

Жылы, сууукъ желле тюйюш этерле.

Бичен бла малны бирге тергете,

Алгъыш эте, жаз кюнле да жетерле.

 Онсегизи, жыйырмасы бу айны,

Къышны къыстап, жазны бизге чакъырад.

Къарт ийнек да халжар тюпден ынгырдай,

 Бузоучугъун бау мюйюшден чакъырад...

Бу кюнлени къууанч этип, таулула

 Бергендиле жырналаны юлешип,

Арпа, зынтхы, нартюх, будай, тарыдан,

 Къудору, пиринч да къошуп, биширип.

Жаз  башы келип, ол кезиудеги сабан ишлени юсюнден бизге жетген материалла да сейирдиле. Алада малкъарлыла, къарачайлыла да тёрели байрамлагъа къаллай уллу магъана бергенлерине тюшюнебиз. Алимле билдиргеннге кёре, халкъ бек сакълагъан тёрели байрам «Голлу» эди. Ол жаз башыны, ол кезиуде ишлени, берекетни тейриси Голлугъа аталгъанды. Халкъ ол акъсакъал, жютю кёзлю, алтын тонлу, бир къолунда - таягъы, бирсисинде будайы болгъан къартды деп ийнаннганды.

Тёрели байрамны байчы (жрец) неда Тёреге кирген халкъны аллында сыйы-намысы жюрюген къарт ачханды. Ол сыбызгъыда Голлугъа аталгъан макъамны сокъгъанды. Башхасы уа, къолунда уллу гоппан бла чыгъып, алгъыш айтханды. Жыйылыуда той-оюн кесегин бек алгъа къарт къатынла бла эр кишиле ачхандыла, сора кезиу жаш тёлюге жетгенди. Ала тёгерекге туруп, тепсеуге алай баргъандыла.

Белгили фольклорчу Къудайланы Мухтар жазгъаннга кёре, ол кезиуде ортагъа Голлугъа ушатып, узун тон да кийип, жырчы чыкъгъанды. Жашла бла къызла тейриге аталгъан тепсеуге баргъандыла. Ала гюрен къурасала, ол кюндю деп ангылагъандыла, баразаланы уа узун туруп кёргюзтгендиле.

Урлукъ сепгенде, онг къолларын алгъа узатхандыла. Аякъ бурунларына турсала - тёбе этиу болгъанды. Мирзеу жыйгъанда, бир бирге жууукъ, тёгерек тургъандыла.

Байрамда бек ариу къызны бла жигит, къарыулу жашны да сайлагъандыла. Аны той-оюн бла бошагъандыла. «Голлуну» баш магъанасы уа мынга келгенди: халкъ, жыр, алгъышла айтып, тепсеп да буруннгу тейри алагъа ахшы тирлик, берекет берликди деп ийнаннгандыла, аны кёлюн алыр ючюн къурагъандыла кесин да.

Илмуда белгиленнгенича, быллай тёрели адетледиле халкъ тепсеулени бла жырланы мурдорлары. «Голлу» деген тепсеу бла жыр да ол ёмюрледен бери келедиле. Къудай улу мынга аталгъан статьясында тепсеу оюн халлы да болгъанды, тойлада да тепселгенди, деп белгилейди.

Байрамда жаш къызны жаратса, бёркюн башындан алып, аны анга кийдиргенди. Къыз а къолунда, жомакъладача, сейир кюзгюсю бла чыкъгъанды, анга андан, мындан жаш тёлю къошулгъанды. Биз бу тепсеуню «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбльни концертлеринде да кёргенбиз. Жырны да бюгюн сахнадан айтханлай турадыла.

«Сабан той» да жылны бу кезиуюнде бардырылгъанды. Эр кишиле ишни кюн тийген жанындан башлагъандыла, ёгюзле сабан агъачны тартхандыла. Берекетли адам жашил бетли байракъ бла чыкъгъанды, ол жаз башыны белгисине саналгъанды.

Ызы бла ол Тейриден эр кишилеге кюч-къарыу берсин, жерге жауунланы ийсин, мирзеуню да саулукъ-эсенлик бла жыйярча эт деп тилегенди. Кёп халкълача, къарачай-малкъарлыла да сабан ишлени аны атын жюрютген чыпчыкъ къайтхандан сора башлагъандыла.

Былайда айтыргъа керекди: Малкъарны Беш да Тау ауузунда бу байрамла башха тюрлю бардырылгъандыла. Сёз ючюн, «Голлу» асламында Уллу Малкъарда Уштулуда къуралгъанды. Чегемде уа «Сабан тойгъа» «Гутан» дегендиле. Адамла ары аш-азыкъ келтиргендиле, бозаны, сыраны алгъадан окъуна эркин хазырлагъандыла, къалач, хычин да кёп болургъа керек эди. Ол заманда гыржын да эркин боллукъду деп ийнаннгандыла.

«Гутанда» биринчилик сабан чыпчыкъгъа берилгенди, жаш аны сураты ишленнген таякъ бла чыкъгъанды ортагъа. Байрамлада, тойлада болуучу текени ролюн эр киши ойнагъанды. Тонну ичин тышына айландырып, бетине текени къабын кийип, къолунда да къамичиси бла ол кюлкю, оюн туудургъанды. Дагъыда малла сойгъандыла, къуртхала уа, таш салып, эр кишиле, къурманлыкъ къойну жаууруна къарап, мирзеуню кёп-аз боллугъун айтхандыла.

Быллай тёрели адетле, байрамла битеу тюрк тилли миллетледе да болгъандыла. «Туугъанлыкъ», «Науруз», баям, бек белгилидиле. Кертиди, муслийман дин киргенден сора ала бары да башха бет алгъандыла. Алай жаз башыны байрамын этерге, ол кюн юйде аш-азыкъ да эркин болургъа керекди деген оюм а бюгюн да эскича эшитилмейди.