Жашауну тутуругъу

Малкъар халкъны маданият хазнасыны эмда белгили адамларыны юсюнден жазаргъа Зокаланы Зейтун кёп къыйын салгъанды.    Сайтыбызда аны унутула баргъан адетлерибиз бла байламлы материалын басмалайбыз.

Дуния жаратылгъанлы жерден багъалы, андан сыйлы бир зат да болмагъанды. Халкъыбыз аны къачан да иги ангылагъанды. Ол ташлы, тёшлю, узун къышлы тауда жашаргъа, бир ненча минг жылны ичинде кесин быллай къыйын табийгъатха ушатыргъа, аны жорукълары бла кечинирге юйреннгенди. Мирзеу ёсдюрюрге, сабан сюрюр амалы аз болгъаны себепли малчылыкъны сайлагъанды.

1886 жылда Санкт-Петербургда Е.Марковну «Кавказны юсюнден очеркле» деген китабы чыкъгъанды. Анда былай айтылады: «Къыйын табийгъатлы таулада жашагъан малкъар халкъ тёшлю, къаялы жерлеге мешхутну четенле бла сыртларына кётюрюп, ташып, мирзеуню алай ёсдюреди. Биченликлерин, сабанларын, малла кирмезча, чалманла, хунала бла бегитеди. Сугъарыллыкъ жерлеге илипинлени къаяланы юслери бла тартады. Иш келлюлюклери асыры чексизден, хар адам башындан алагъа 83 къой, 10,5 тууар мал, 2 ат жетеди».

Бийик культуралары болгъан къыралланы юсюнден айтханда, тарыхчыла, бек тамашалыкъгъа санап, римли культураны юлгюге келтириучюдюле. Ала бурун заманлада сууну быргъыла бла, жерни тюбю бла келтирген эдиле деп. Таулу халкъны бек эрттегили эллеринден бири, Уллу Холам, сууну, къошун быргъыла салып, сегиз километр тенгли узакъдан, къаяланы юсю бла тартып, алай келтиргенди. Не кёп адамгъа соргъан эсем да, бу суу ызгъа ненча жыл болады деп, аны бир адам да айталмагъанды.

Табийгъатны байлыгъын, ариулугъун таулу халкъча сакълагъан болмаз эди. Эсимдеди, бир жол Хурум тала деген чаллыкъ ёзенчигибизге агъачны ичи бла атланнган эдик. Атам аллымда, мен ызындан. Жол тар эди. Тутама да, жолну юсюне бурулуп ёсген, атларгъа чырмау болгъан, бош, магъанасыз чырпы терекни бутакъчыгъын сындырама. Атам, аны ууатылгъан тауушун эшитип, урушду: «Чырмай эсе, бир жанына бур да, башха бутагъына илиндир. Жумушунга, керекли затынга жаратама десенг, къайсы терекни да кесерге боллукъса, алайсыз, зырафына сындырыргъа жарамайды», - деп. Къайсы таулу да аллай ниет бла жашай эди. Туура, гебен тюбюне салынырыкъ баласны окъуна, узагъыракъ барыргъа тюшсе да, тал терекден алдырыучу эдиле, аны теркирек ёсеригинден хыйсап этип.

Аны юсюнден хапарны манга хасаниячы Къайгъырмазланы Сюлемен айтхан эди. Ол бу республика бла байламлы сейирлик материалла жыйышдыргъанды. Аны юсюнден сагъатла бла айтып турургъа къолундан да келиучю эди. Бу статья да аланы хайырланып жарашдырылгъанды.

Урушну аллында атам бла аны тукъум къарындашы Мухаммат агъач къалауурла эдиле. Чынар терекни кесерге эркинликни ала берип, аны орунуна жангы зыгытчыкъны да кеслери сала эдиле. Совет къырал оюлгъанлы, законла тийишлисича ишлемегенли тауушлукъ чынар агъачыбыз къуруду дерге боллукъду. Жол жанларында жыйырма, отузжыллыкъла къалгъандыла ансы, ишге жарарыкъ чынар агъач жокъду. Кимге да белгилиди, алгъын чынар терекге 70 жыл толгъунчу, кесерге къоймаучу эдиле.

Чынарны тюбюне кюз артында къойланы бошлаучулары эсимдеди. Аны урлугъу асыры жаулудан къойланы сыйыннгысыз семиртгенди. Биз а, сабийле, аны машокла бла жыйыучу эдик.

Жетмишинчи жыллада Холам-Бызынгы ауузунда ишхилди жыяма деген, ол асыры къалын битгенден, бир жерге олтуруп, алайдан къопмай, челекни толтуруп къоя эди. Ол жыллада мен дугъумну аны терегини башына минип жыйгъанма. Чегет жанында наныкъ асыры кёпден, бызынгылыла былайда консерва заводчукъ нек ача болмазла деп сейир этиучю эдим.

Табийгъат алай берекетли эди. Эки килограмм тау биченни татымлыгъы бир килограмм мирзеуге тенгди. Ма аны ючюн тюйюлмю эди таула ичинде аллай бир мал туталгъаныбыз? Атла бла къойла къауданда кечиннгенликге, сюрюуде айланнган къойладан жылны не кезиуюнде да жёрме этдирмезлик хазна болмаучу эди.

Не затха бютюнда сейир этесе десегиз, табийгъатны, кесибиз жашагъан тёгерекни, кёз аллыбызда тургъан жерибизни кесибиз къурутханыбызгъа. Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында Нальчикни Барамтагъа ётген кёпюрюнден тебиреп, сууну эки жаны чумдан, къасмакъдан атлап болмазча къалын эди. Ичи да агъач тауукъдан толу. Тогъуз-онжыллыкъ сабийле бирер челек кёгетни ойнап жыйыучу эдик. Тереклени сындырмай, кесмей, ууатмай.

Шендюгю Тарчоков атлы орамны башы Акъ-Сууну колхоз бахчасы болуучу эди. Кюз артында биз, сабийле, бирер чырпылы чыбыкъ алып, картоф тизгинни бир жанындан бир жанына барып къайтсакъ, онбеш-жыйырма бёдене къоллу болуучу эдик. Ала асыры кёпден, асыры семизден, ёрге кётюрюлюп учалмагъандыла. Шёндю беденелени къолда тутадыла, юй къанатлы фермаладача. Ачыкъ табийгъатда алагъа жер къалмагъанды.

Жамауат                                               

Ишлемеген тишлемейди

Нальчик сууну боюнунда не къасмакъ неда чум терек жокъду. Аланы, тышындан келип, душман къырмагъанды, кесибиз жокъ этгенбиз. Къалай? Жыяр ючюн, кесип, сындырып. Алыкъа тауусулмагъан, анда-мында узакъ суу ырбынлада къалгъан къасмакъны сатадыла. Жылдан-жылгъа, багъасы кётюрюле баргъаннга кере, артына чыгъа турабыз. Чум а не замандан бери жокъду. Базарда, уллу машокну аллына салып, бир тиширыу чынар сата тургъанын кёрюп, сейир-тамашагъа къалып, къууанама. Таулу къатын сунуп сорсам, ол а азербайджанлы болуп чыгъады. Аны бла ушакъ этгенимде, ол былай ангылатды: «Бизде чынарны жыяргъа къоядыла, кесерге уа бир адамны эркинлиги жокъду». Биз а кесебиз, тамблагъы кюнню эсибизге алмай, келе тургъан тёлюге не къоябыз деп ойламай, тёгерекни халек эте турабыз.

Биченлик, чаллыкъ жерлерибизни аман ханс, чырпы басып баргъанлы, ташлары артылмай, суу ызлары тазаланмай, ишленмей тургъанлы ненча жыл болады? Бий бла къул айырылгъан 1863 жылда бизни бла къоншуда жашагъан халкъла тюздеги сып-сыйдам сюргю жерни десятинасына 15 сом берип алгъан эселе, таулула уа кеслерини ташлы, тёшлю жерлерини хар десятинасына башда сагъынылгъан багъадан эсе эки, юч кереге кёп тёлегендиле. Аллай жерден хайыр алыр ючюн, алагъа къаллай бир къыйын салыннганды, къаллай бир тер тёгюлгенди.

Алгъаракълада колхозладан, жер тилеп, узакълагъа барып, картоф салыргъа кюрешиучю эдик. Шёндю уа ишсизле топпа-толу болгъанлыкъгъа, эллени тёгерегинде боппа-бош иесиз сабанла сюрюлмей тургъанлы ненча жыл болады? Базукланы ойнап сындыргъан, тутушургъа нёгер излеген жашларыбыз къайдадыла? Къарт аналарыны пенсияларын марап, ишлерге сюмей айланадыла, омакъ жашаргъа уа угъай демейдиле ала.

Саулугъундан тарыкъмагъаннга тюбемей башлагъанбыз. Жаш адамла окъуна жарсыйдыла. Аллай халгъа сейир этерча тюйюлдю. Эрттенликде эртте туруп, ийнек саумасанг, отун жармасанг, чалгъы тартмасанг, басха, сенек бла дырын жыймасанг, жер къазмасанг, къой кютмесенг, къыйырда жатмасанг, хуна къаламасанг, къысхасы, санынгы ийлемесенг, аурумай къалай къалгъын?

Онтогъузунчу ёмюрню ахырында немисли алим, этнограф Готфрид Мерцбахер, Кавказда айланып, 1901 жылда «По горным районам Кавказа» деген китапны чыгъаргъанды. Анда бизни халкъны юсюнден былай жазады:

 «Малкъарлыланы тыш сыфатлары сейир ариуду, ала жумушакъ халлы, къылыкълы адамладыла, къонакъбайлыкъгъа чомартдыла, бир бирлерине къарындаш ниетлидиле. Эр кишиле уллу гуппур бурунлуладыла, иничке беллиле, тюп жаякълары кенгирек, боюнлары къысхаракъ болгъанлыкъгъа, ол шартчыкъла келбетликлерин бузмайдыла.

Бу тау кийикли жерни тиширыулары уа ариулукъ бла Европаны сайлама бийчелерин узакъ озадыла. Ала субайдыла, ёсюмлюдюле, жарыкъ жилтинли къара кёзлюдюле, къалын чачлыдыла. Аланы тап чертилген эринлерине, къурум бояулу дугъум чачларына, къара кёзлерине, ариу ингиликли бетлерине акъ жаулукъ аламат жарашады».

Битеу дуниягъа атларын бу формада айтдыргъан, беллерин эр кишилени шым баулары бла ёнчелеучю тиширыуларыбыз энди неге ушайдыла? Ишлерге сюймейдиле, юйде бош тургъанла да кёпдюле, аллыбызда бош тургъан бахчаланы окъуна хайырланмайбыз?

Мени эгечим, къартлыкъ хорлап башлагъынчы, тёрт сотка жерден алгъан тирлик бла беш-алты юйню жалчытыучу эди. Бюгюн а къайтарып айтама, ишленмей, къазылмай, абери салынмай, ёресин мурса басып тургъан бахчаланы ким кёрмейди.

Кёчгюнчюлюкню кюнлерин кёпле тутадыла эслеринде. Къуру къоллу, жап-жалан жерде, инсан тенглигибиз сыйырылып, тутмакъ лагерьледеча, тургъан кёзиуюбюзде окъуна, таулу халкъ, иш кёллюлюгю асыры сыйыннгысыздан, жаланда юч- терт жылдан ёмюрледе былайлада, ата журтларында жашагъан халкъланы къолайлы жашау этиу бла озгъан эди. Ол заманлада буруннгулуланы: «Ишлемеген тишлемейди» деген айтыулары таулуланы байракълары эди. Бу акъылман чакъырыу, аманат сёзле унутула барадыла.