«Адам иги жашаса, кёп заманны жашлай турады»

Алтмышжыллыкъланы къырал пенсиягъа ашырады, адамла да уллайгъаннгача къарайдыла. Алаймыды кертиси бла да? Огъесе?.. Аны юсюнден биз психолог Муртазланы Фаризат бла ушакъ этгенбиз.

– Фаризат, къартлыкъ не заманда башланады?

– Къарт болдум деп ийнаннган заманыгъызда. Бюгюнлюкде Европада, бизни къыралда да 60-65 жыл  къартлыкъ жетген заманнга саналады. Алай технологияла, медицина да тохтаусуз айныйдыла, алтмыш жылдан атлагъанла энди кеслерин къартлагъа угъай, алыкъа къарыулары къайнагъан адамлагъа санайдыла.Кёп къыраллада бардырылгъан тинтиуле кёргюзтгендиле: адамны жашаууну узунлугъу кёбейгенине кёре къартлыкъны жыл саннга угъай, анга ненча жыл жашаргъа къалгъанына кёре тергерге тийишлиди. Анга кёре уа, европалы адамны орта жыл саны тогъуз жылгъа кёбейирге керекди: 65 жылдан 74-ге дери.

Социология тинтиуле уа бусагъатдагъы 60-65-жыллыкъла аурууладан къыйналмагъанларын, жууукъларыны къолларында турмагъанларын эм тири ишлегенлерин баямлагъандыла. Сёзсюз, быллай шартла пенсия жыл санны кёбейтирге сюйгенлеге тапдыла. Юлгюге, Великобританияда бусагъатда ол эр кишилеге, тиширыулагъа да 65 жылды, 2030 жылгъа уа правительство аны 68 жылгъа жетдирирге сюеди.

Алай геронтологла аны юсюнден, алимлеча, оюм этмейдиле. Ала тинтиучюлени эслерин къартлыкъ адамны къалай жашагъанына, онгларына, билимине кёре келгенине бурургъа кюрешедиле.

- Ачыкъ айтханда, бусагъатда 70-жыллыкъланы кёбюсю кеслерин 50-жыллыкълача сезедиле. Ол аламатды.

- Ким сезеди, ким а сезмейди. Байланы бла жарлыланы араларында башхалыкъ барды. Байла къарт болмай кёп турадыла. Адам иги жашаса, кёп заманны жашлай турады.

– Не десек да, ахыр элли жылда къартлыкъны юсюнден оюм бек тюрленнгенди. Алай былайда экономика болумгъа да къараргъа керекди: 90-чы жыллада Россейде жашагъанланы асламысы 35 жылларында жашлыкълары бошалып, къартлыкъны уа 40-45 жылларында келгенча суна эдиле. Шёндю жашлыкъны чеги 40-45 жылды, къартлыкъны уа – 70 жылды.

– Болсада бу эсепле къайсы жерге да бирча тюйюлдюле. Уллу шахарлада жашагъанла, бийик билимлери болгъанла, жолоучулукълагъа дайым атлана тургъанла, бюгюннгю гаджетлени хайырланнганла кеслерин монопредприятиялары бла гитче шахарчыкълада тургъанладан эсе 7-10 жылгъа кичиге санайдыла. Къысхасы, жашай билирге керекди! Къууаныргъа! Къуруда бир жангы затлагъа юйренирге! Жашаудан эригип, адам тохтаса, олсагъат ёлюп къалгъанын эсгергенмисиз? Къарт болмазгъа сюе эсегиз, насыплы болургъа кюрешигиз!

-Сизни акъылыгъызгъа кёре, кесинги толусунлай насыплыгъа санар ючюн, бу жашауда не зат керекди? 

-Кертисин айтханда, алай кёп  зат керекмейди.  Ол къууанч сезимни келтирирге да  къыйын тюйюлдю. Анга себеплик этген шартла уа быладыла. Биринчиден, ахча. Сабийигизге гыржын тапмасагъыз, насыплы болаллыкъ тюйюлсюз. Тюзюн айтсагъ а, аны санагъан. Сынаула кёргюзтгенлерича,  банкноталаны шыбырдатхан къауум къууаннгандыла, бош къагъытла бла кюрешгенле уа мудахсыннгандыла. Юйде неда банкда сизни ахчагъыз болса, ол бек кёллендирликди.

Дагъыда адамны жангы жерледе айланыу къууандырады. Насып сезимни эмда жашауну татыуун толусунлай ангылар ючюн алгъын бармагъан  жерлеригизге айгъа бир-эки кере чыгъыгъыз. Кёзюгюз юйреннген тёгерек-башны бир ауукъ заманнга окъуна алышындыргъан жарыкъ эмоцияланы къозгъайды.

Ючюнчюден, чертип айтама, жууукъ адамларыгъызны къучакълагъыз, уппа этигиз, ала бла кёбюрек заманыгъызны оздуругъуз. Алимле санагъанларына кёре, адамгъа толусунлай насыплы болур ючюн  кюннге сегиз уппа эм жети минут къучакълашыу керекди. Ол заманда чархда насыпны гормонлары (эндорфин) чыгъарылады.

- Шуёхла уа?

- Бек аздан, он нёгери  болгъан адамны насып сезими  беш неда андан аз шуёхлуладан кючлюрекди.  Беш неда андан азыракъ жёнгери болгъанладан жаланда къыркъ проценти кеслерине насыплыма дегендиле. Бешден оннга дери шуёхлулада  бу кёрюмдю элли  процентге дери кётюрюледи. Жашаугъа толусунлай ыразы болгъанланы эмда бийик проценти уа ондан артыкъ тенги болгъанладады.

– Аш бла уа байламлымыды насып сезим?

– Сёзсюз. Шоколад сюе эсегиз, ашагъыз. Плов, манты, хычинле, локъумла эм башха сиз сайлагъан ашла хант столугъузда болсунла. Эрттен ашха къуймакъ хазырлай туругъуз.Гаккылада триптофан аминокислота барды, ол адамны чархында кёл кётюрген серотонин кислотагъа айланады.  Толу насыпха эки жумуртха да тамамды. Алай къуймакъны ингирликден эсе  эрттенликде файдасы асламды. Не десек да,  танг аласында аш ашаргъа юйренмегенлени тынгысызлыкъ, депрессия сезимлери бирсиледен эсе бегирекди.

-Бизни не зат насыпсыз этеди? Психология аны юсюнден не зат айтады? Тинтиуле бардырылгъанмыдыла?

–Хау, насыпны не зат саугъалагъаныны алимле тинтедиле. Алай ол хар адамгъа да энчиди. Ашны юсюнден айтсакъ, фаст-фудланы аслам ашагъан адамлада депрессия къозгъалыргъа къоркъуу  элли бир процентге дери кёбюрек чыгъады.  Сизни харкюнлюк хант къангагъызда терк хазырланнган азыкъла аслам жерни ала эселе, къоркъуу бегирек чыгъады.

Татлыланы юсюнден да тюз да алай айтыргъа боллукъду.  Аланы кёп ашагъанла кеслерин тортланы бла конфетлени сюймегенледен эсе насыпсызыракълагъа санайдыла.

– Алтын, кюмюш затла жюрютсенг, ол кёлюнгю кётюре болур?  

– Алимлени чертгенлерине кёре, алтын териге ышылып турса, ол нервала системагъа тап келмейди: кёл азаяды, сылтаусуз тынгысызлыкъ бийлейди. Специалистле алтынны ахырысы бла да жюрютмегиз демейдиле, жаланда аны кече  тешерге буюрадыла.

- Соцсетьле уа?

– Интернет-нёгерлеригизни  соцсетьледе бетлерин ачып, алагъа къарап турсагъыз, кесигизни энчи жашауугъуз  башхаланыкъындан эсе татыусузуракъ кёрюннгенча болады.  Ахырында ол депрессиягъа,  бу жёнгерлеригизни кёрюп болмаулукъгъа келтиреди.

– Тютюн ичиу, баям, болуша болур мудах адамлагъа?

– Угъай! Хар ичилген тютюн адамны психоэмоциялы халин бузады, депрессиягъа кёчген  тынгысызлыкъ бла ачыуланыуну туудурады.  Сора дагъыда ишде кёп заманны олтургъанлай тургъанла тири тебип айланнганладан эсе стресслеге бегирек  хорлатыргъа боладыла. Тинтиулени эсеплерине кёре, олтуруп турууну излеген иш тиширыуланы психоэмоциялы халлерин бютюн апчытады. Бизни республикада паркла кёпдюле. Кёбюрек заманны алада жаяу жюрюсегиз, къууанчлы халда жашасагъыз, къарт боллукъ тюйюлсюз.