«Къадар къачан да мени тепсеулеге къайтаргъанлай тургъанды»

2023 жылны ахыр кюнлеринде республикабызны маданият жашауунда къууанчлы иш болгъанды - Дагъыстанны ара шахары Махачкъалада халкъла аралы конкурсда Кёнделенни «Тауланы жарыгъы» къаууму лауреатланы биринчи эм экинчи даражалы дипломларын, Гран-прини да алып къайтханды. Къауумну Темуккуланы-Байзуллаланы Элла хазырлагъанды. Бюгюн ол редакцияны къонагъыды.

– Элла, бек биринчи, окъуучуларыбызны сени бла шагъырей этерге сюе эдим.

– Мен Темуккуланы Орусбийни бла Зафураны юйюрлеринде туугъанма, Хасанияны 16-чы мектебинде окъугъанма. Гитчеликден бери тепсегенме, эгечим Бэлла уа жырлагъанды. Атабыз кеси музыка бла кюрешмеген эсе да, бизни уа жырны бла тепсеуню сюерге юйретгенди.

Эм алгъа тепсерге школубузда юйретгендиле, дерс эрттенликде алтыда башланнганды. Алай бла, бешледе къобуп, алгъа тепсерге баргъанма, анда республикабызны сыйлы артисти Апполаны Альберт юйретгенди, ызы бла уа – окъуугъа. Къыш сууукълада, алыкъа къарангыда ол къыйыныракъ эди, аны ючюн тепсеулени къояргъа тюшгенди, болсада бу жаны бла уста болургъа муратым а къалгъанды.

Бир кесекден а Хасанияда Маданият юй ачылгъанды, ол бизге уллу байрам эди, алай анда жырлаудан дерслеге жазылама, ол сейир кёрюннген эди. 

– Сора тепсеулеге жангыдан къалай къайтханса?

– Жырларгъа бара тургъанлай, хореограф сабийлени залгъа кийиргенин эслейме да, жюрегим жангыдан тепсеулеге «жанады». Атам былай айта эди: «Адам эки жерге да бёлюналмайды, не жырлагъан, не тепсеген эт». Мени уа жырларыгъым, тепсеригим да келе эди. Жыр искусствогъа Музыка театрны солисти Гергъокъаланы Халимат юйретгенди, ол, бу жаны бла фахмум болгъанын сезип, манга къыйын салгъанды. Болсада, жюрегим а тепсеуге тартханды. Хореография курслагъа кёчюп, Анахаланы Муратда беш жылны юйренип, айырмалы бошап, диплом алгъанма.

– Атангы айтханына тынгылагъанынга артда сокъураннганмыса?

– Угъай, аны бу сёзлерини кертилигине, тюзлюгюне толусунлай тюшюннгенме. Хау, алгъа терс сайлау а этген болурмамы, жыр жаны бла барсам а жашау къалай къуралыр эди, дегенча сагъышла келгендиле. Мурат Ахматович да былай айтыучу эди: «Тепсеуледен сора да, артда жашауугъузда жарарча дагъыда бир башха усталыкъны сайлагъыз».    Школну бошагъандан сора, тепсеулени да къоюп, Дизайн колледжге киргенме, стилистни усталыгъын сайлагъанма – бу иш манга къачан да сейир кёрюннгенди, сора ол да чыгъармачылыкъ бла байламлыды.

– Устазларынг кимле болгъандыла, къайда тепсегенсе?

– Къадар къачан да мени тепсеулеге къайтаргъанлай тургъанды. Бир кюн эрттенликде анам телевизорда «Балкария» ансамбль тепсеучюлени излегенин эшитип: «Бар да бир кёр», – дейди, нёгерлерим да анга къошуладыла. Барама, алай кёпге мычымагъанма, профессионал даражада тепсерге да ол кезиуде артыкъ итинмей эдим. Бир жылдан а анда нёгерлеримден бири, къыз тепсеучю къауумда адам жетмегенин айтып, ансамбльни студиясына чакъырады, анда юйреннгенден сора, баш къауумгъа кёчерге онг бар эди.

Ол кезиуде студент эдим, аны айтханына женгдирип, колледжде дерслени да къоюп, репетициялагъа жюрюп тебирейме. Кесиме энтта да бу ишни тутуп, ахырына жетдирмесем, энди искусствогъа къайтырыкъ тюйюлме деп сёз береме, ол антыма кертичи да болама. Юйюр къурагъынчы алты жылгъа жууукъну ансамбльни баш къауумунда тепсегенме, гастрольлагъа да кёп кере баргъанма.

– Артистни иши сейирди, кёп адамла бла тюбешеди, тюрлю-тюрлю жерледе болады. 

– Ол кертиди, ансамблибизге бек ыразыма, анда ишлей, кёп сынам да жыйгъанма. Гастрольлада айла бла тура эдик, атам бла анам хар заманда да болушхандыла. Италияда, Францияда, Бельгияда дагъыда кёп жерде болгъанбыз, алада къараучула бек жарыкъ да тюбегендиле, бизге къарап, гинжиле дегендиле. Тепсесег а, сиз роликледемисиз деп, аякъларыбызгъа къарагъандыла.

Концертледе, фестивальлада бизни программаны ахырына салыучу эдиле, аны да эм иги номер эм артда кёргюзтюледи деген хыйсапдан. Адамла, чыгъарыбызны сакълап, къаллай къарсла бла тюбегенлерин айтып ангылатхан къыйынды, зал атылыпмы къалады дер эдинг. Ала ариу кийимлерибизни, тепсеулерибизни да бек жаратхандыла. Ол заманладан кёп жылы эсгериуле къалгъандыла.

– Искусство бла кюрешген, аны сюйген адамла жашауну башхаракъ кёредиле, сезедиле. Сора искусствосуз жашау къалай эсе да къургъакъ боллукъ эди деп, алай сунама.

– Хау, искусство адамланы араларында чеклени кетереди, ариулукъну ангыларгъа, багъаларгъа юйретеди. Бир узакъ жерде кавказ ансамбльлени кёрсек, биз алагъа, ала да бизге болушургъа кюрешебиз. Сора, гастрольлада болгъан жерлерибизде, ол санда тыш къыраллада къонакъ юйледе тургъан кезиулерибиз бек аз болгъандыла, алада жашагъан таулула бла къабартылыла тюбеп, кеслеринде къонакъбайлыкъ этгендиле. Алай, билемисиз, къайда болсакъ да, жюрегибиз артха, туугъан республикабызгъа, юйюбюзге тартханлай тургъанды. 

Мен оюм этгенден, къайсы усталыкъда да инсанны ич дуниясын искусствоча, юлгюге сурат ишлеу, музыка, жырлау, адабият болсун, бир зат да ачыкълаяллыкъ, айныталлыкъ да тюйюлдю. Ол жашауну къайсы жанында да барды, аны эслей билирге керекди.

– Сабийлени юйретип къалай башлагъанса?

– Улбашланы Мутай, Къудайланы Мухтар, алача башха белгили усталарыбыз, эллеге барып, сабийлени юйретгенлерин билгенимде, алагъа бютюн уллу хурмет этип башлайма. Къайсы элге да барсам да, бизге Мухтар келиучю эди, дей эдиле. Жангыз бир адам анча жерге барыргъа, тепсеу искусствобуз сакъланыр ючюн, аллай бир къыйын салыргъа къарыу, заман да къалай таба болур эди?! Аланы бу огъурлу юлгюлерин ала, мендамы кёрюр эдим деп, сагъышланып тебирейме. 

Соруп башлайма къайда не болгъанын, хар ким да Кёнделенни юсюнден айтады. Ол манга узагъыракъ кёрюнсе да, атланама. Анда тёртюнчю мектепни директору Атмырзаланы Мухтар жарыкъ тюбейди. «Бери кёпле келгендиле, алай кёп заманнга мычымагъандыла», – дейди. «Мен турлукъма, ма кёрюрсюз», – деп жууаплайма.

Юйретиуню бардырыргъа спорт залны бередиле, сабийле къууанып келип тебирейдиле, аланы саны ол кезиуде къыркъгъа жетеди. Элни физкультура -саулукъ кючлеу комплексини башчысы Эфендиланы Муслим да, биринчи кюнден окъуна, бу башламчылыгъымы жаратып, бюгюн да себеплик этгенлей турады. Школда ишлегенле, сабийле, ата-анала да манга берген жылылыкъ бюгюн да жюрегимдеди.

– Жетишимлеригизни юслеринден толуракъ айтсанг эди. 

– Бу ишни къолгъа алгъанда, фестивальлагъа къатышыргъа умут этмегенме. Биринчи эришиуюбюз Кисловодскда болгъан эди, анда 6-7 эм 10-11-жыллыкъ  сабийле «Абезехни» бла «Тюз тепсеуню» кёргюзтгендиле. Сахнагъа чыкъгъынчы, башха къауумланы кёре, бу атламгъа таукел болгъаныбыз ючюн окъуна кёлюбюз толгъан эди. «Cизни ючюн къолумдан келгенни аямагъанма, энди уа мен сизни бла ёхтемленирча тепсегиз», – деген эдим да, ала мени мудах этмегендиле. Андан биринчи эм экинчи даражалы лауреатла болуп къайтханбыз.

Экинчи кере Железноводскда фестивальда лауреатны биринчи даражалы дипломун алгъанбыз.– Дагъыстанда хорламыгъыз барыбызны да ёхтемлендиргенди. Анга къалай хазырланнгансыз?

– Анда фестивальны юсюнден билгенимде, жол узакъды, сабийлени алып къалай чыгъайым деп сагъышланнганма. Алай баш ием Байзуллаланы Марат:  «Сен аны акъылынга алгъан эсенг, толтургъунчугъа тынчлыкъ биллик тюйюлсе», – деп, кёл этдиргенди. Ата-анала да ыразылыкъларын билдирип, эки ыйыкъны ичинде хазыр болабыз. Аллай къысха заманны ичинде тёрт тепсеуню салабыз, кече-кюн да ишлеген эдик. Сабийлеге да айтама: «Лауреатла болургъа бармайбыз, бизге гран-при керекди», – деп.

Тепсеуле бошалып, хорлагъанланы чакъыргъан кезиуню сакълайбыз, ол такъыйкъала кёп кёрюнедиле. «Тауланы жарыгъы» дегенлеринде, сабийле да чабып, мени къучакълагъанларында, кёз жашларым тёгюлген эдиле. Юйге кече белинде къайтхан эдик. Кёнделеннге бурулгъан жерде, къарангы, сууукъ болгъанына да къарамай, бизге саулай эл тюбегенди, ол чакъда жюреклерибиз къууанчдан, ёхтемликден толгъанды.

– Сабийлени жангыз да Кёнделендеми юйретесе?

– Бир кезиуде Лашкутада да юйретип тургъанма, бюгюнлюкде андан сабийлени Кёнделеннге келтиредиле. Бусагъатда менде Бедикден сабийле да юйренедиле, анда къауум уллу тюйюлдю, алай алагъа муратларына жетерге болушаллыкъ эсем, артха турлукъ тюйюлме. Юйренирге келген сабийле бек кёпдюле, барысы да сыйыныр ючюн, Маданият юйню ючюнчю къатысында уллу тепсеу зал жарашдырыргъа айтхандыла да, аны сакълайбыз. Хунерли, умутландыргъан сабийле уа элледе кёпдюле.

– Ансамблигиз, мен билгенден, тойлада да тепсейди.

– Шахарда концертлеге, тойлагъа да баргъанлай турабыз, сабий ансамбль болуп, адамла къууанчларына биринчи бизни чакъыргъандыла. Былайда бир шартны белгилерге сюеме: аллай жерледе тёленнген ахчаны сабийле керексиз затлагъа, сёз ючюн, татлы ашарыкълагъа жоймай, анга сахна кийимле, бёркле тикдиредиле. Ол аланы итиниулюклерин, гитче болсала да, абаданлача ойлай билгенлерин, эслиликлерин кёргюзтеди.

– Тепсеу адамны чархын, жюрюуюн ариу этеди. Алай ариу тепсер ючюн, кёп къыйын салыргъа керекди.

– Кертиди, бир жанындан, тынч кёрюннген къымылдау, тебиу уллу къыйын салыуну эсебиди. Мында чыныгъыугъа, тёзюмлюкге уллу эс бёлюнеди, сагъат бла жарымны баргъан концертде тепсер ючюн къарыулу да болургъа керексе. Жараула бла спортдан эсе кёп окъуна кюрешесе. Юйретиу адамны чархын ишге хазырлаудан башланады. Ызы бла чабабыз, секиребиз, санланы создурабыз, андан сора уа тепсеулеге да киришебиз. Ол окъуучуланы саулукъларына да хайырлыды.

Бусагъатда сабийле телефонла бла жубана, кереклисича бирни тепмейдиле. Залда ала, кёз кёре, субай, назик да боладыла. Мен сагъыш этгенден, ата-анала сабийге бир низам къураргъа, аны тюрлю-тюрлю кружоклагъа, секциялагъа жюрютюрге керекдиле, ол артда анга жарарыкъды.

Инсанны тепсеуле бла кюрешгенин жюрюгенинден, олтургъанындан, сюелгенинден кёресе: ол назикди, субайды, хар къымылдауу кёзге айбат кёрюнеди. Саулукъгъа да игиди, юлгюге сколиоздан къыйналгъанланы окъуна бир кесекден бу диагнозларын кетерген этедиле, ДЦП ауруулары болгъанла да тепсеуледен хайыр кёрлюкдюле. Тин-ниет жаны бла да ол инсанны кесине базыныргъа, юсюнде-башында чурумла излемей, таукел болургъа, артыкъ уялчакълыкъдан къутулургъа болушады, низамгъа юйретеди.

– Сен юч сабийни анасыса, заман къалай жетеди? Юйюр жашауунгу юсюнден да айтсанг эди.

– Кёнделеннге Байзуллаланы Заурбекни бла Мадинаны юйюрлерине келин болуп келгенме. Эгиз къызчыкъла бла жашчыкъ бардыла. Алай баш ием ишим бла байламлы танышмагъанбыз, болсада, ол искусство бла кюрешгениме ыразыды, керек заманда билеклик эте да биледи.

Къайынларым да огъурлу адамладыла, болушханлай турадыла, кюрешген ишим бла ёхтемленедиле. Аладан быллай себеплик таба, юйде, ишде да жумушларымы эталама, аны ючюн алагъа жюрекден ыразыма.