Насыпха насып къошулур

Тас бола, унутула баргъан бир-бир адет-тёрелерибизни, тарыхыбызны аз юзюгюн окъуна туурагъа чыгъарыргъа кёл салып кюрешген адамларыбызгъа бек уллу хурмет этерге, аланы сёзлерин багъалай билирге хар бирибиз да борчлубуз. Малкъар, къарачай халкъ эрттеден бери тау тарлада жашагъанларына сейирлик хапарларыбыз, жомакъларыбыз, жырларыбыз, фольклорубуз да толу шагъатдыла.

Нартланы сермешлери, таулулада болгъан адамлыкъ шартланы, адеп-къылыкъны, адет-тёрелени эндиге дери унутулмагъанлары бизни алагъа сейирибизни кётюредиле, тарыхыбызны бетлерин туура этедиле. Ниет, къурулуш, аны ёсе баргъан байлыгъы да  кёзюбюзню кёп затха ачадыла.

Къыз чыгъарыуну, келин алыуну жорукълары, «хар элни къой союуу башха» дегенлей, хар жерде башха тюрлюдюле. Ол эки къоншу элде да башхалыкъла кёрюнюп къаладыла. Тыш къарамында башхалыкъ эсленнгенликге, ич магъана, мурат бирди: игилик, ахшылыкъ. Иги кюнлеге жетейик  деп, ата-ана сабий ёсдюредиле, ахшы кюнлени кёрейик деп умут, мурат этедиле. Биз аны юсюнден огъурлу къартларыбыздан бири бла ушакъ этгенбиз да,  аны бла сизни шагъырей этебиз.

- Юйдеги къурау хар кимге да тюшеди, - дейди ол, - алай болгъанлыкъгъа, бир къауум жаш адама ол затны терс ангылагъанча кёрюнеди. Къауум жашла неда къызла ючюн турмуш къурау тынч ишди. Ала, иги да танышып, бир бирлерин билгинчи юйленедиле да, аз кесекден а, чачыладыла да къаладыла. Бусагъат дунияда бир-бирлерин тапхан а алай къыйын тюйюлдю: телефон, Интернет бар. Бир-бирлерин кёрмегенлей, ауазларын да эшитмегенлей, сюйгенле боладыла да къаладыла. Быллай затла жашауну ангылагъан, аны сырын сынагъан адамны, адетни-намысны сыйын кёре юйреннген инсанны иши тюйюлдю.

Бир жаш адамыбыз аскерде къуллукъ этген жеринден алып келгенди келин анасына. Ол жазыкъ тиширыу, бюгюнлюкде эки сабийни баууруна къысып, баш иесиз жашайды. Балаларынгы кесинг саулай ёксюз этген къаллай эр кишиси десенг, жашлыкъ этгенме деп, аягъыны бурну бла жер къазады.

Ата-ананы ыразылыгъы аллай заманда бек керекди, - дейди къарт, - жашау аны излейди, кюн сайын сынайбыз ол затны.

Энтта бир юлгю. Жаш (атын айтыргъа тийишли кёрмейбиз) Къарачай шахарда университетде биргесине окъугъан къызны алып келеди. Алай аланы юйюр къураулары тутхучлу болмады. «Анангы жаратмадым», - деди келген. «Жаратмадынг эсенг да, ол мени анамды», - деп айталмады жаш. «Мени бла жашаргъа сюе эсенг, шахаргъа кетейик. Мен аны тюзге санайма!» - деди келин. Шахаргъа келгенден сора да, кёп жашамадыла бирге, айырылдыла. Сагъат бла жарымгъа, киногъа къараргъа клубха кирип, бир жерде олтуруп, бошалгъанында, эшикге чыгъып, чачылып кетген адамлача, айырылып къалдыла. Аладан туугъан сабийни уа келин жаратмагъан «аман» ана баууруна къысып олтурады.

Дагъыда юлгю.  Къазийни къарындашлары, ол аскерден къайтхандан сора, ёксюзлюгюн сынатмаз ючюн, аны уллу той-оюн къурап юйлендиредиле. Къарындашла ата болдула, келинле ана болдула. Тийре къууанды, намыс-бюсюреу этди. Аны магъанасы неди десенг, Къазий, къарындашлары, келинлери бла оюмлашып, аланы ыразылыкъларын алгъан эди. Бюгюнлюкде, мамурачлача, эки жашчыгъы бла толу ырысхылы юй болуп жашайды.

Биз хапарларын айтханла жангыз бир элни «гоккалары бла чыгъанакъларыдыла». Аллайла хар элде да тюбейдиле. Ата-ананы ыразы этип, насып тапханла аз тюйюлдюле.

Бусагъат жашауда аскерден, окъугъан  жеринден, бирси узакъ шахардан, элден келин келтирген жангылыкъ неда адам сейирсинир зат тюйюлдю. Уллу шахардан келин неда киеу болуу да кишини башын чайкъамайды. Иш недеди десенг, кёп жаш адамыбыз юйлениуню магъанасына тюшюннгюнчю, къудуретин ангылагъынчы «юйдеги» къурагъанларыды. Бу затла сабийликди, алай ангыламагъанлыкъдан бош  ашыкъгъанлыкъды  деп, «хо-хону» басып къояргъа жарамаз. Быллай ашыкъ-бушукъ юйлениуню жамауатны сыйын кёрмегеннге санаргъа керекди. Хар юйдеги къыралны бир тутхучуду. Кючлю къырал къаты бегиген, бирикген юйдегиледен къуралады. Хар ишде таматаны оюму сыйлы орун тапханы кибик, юйленнген кезиуде да ата-ананы ыразылыгъы болмай, толу насып табаргъа къыйынды. Кёбюсюнде жаш адамла: «Аны бла мен жашарыкъма, сиз угъай!» - деп къысха, оюмсуз жууап этип къоядыла.

Кертиди, ала жашарыкъдыла, насып болуп, жашап къалсала, кимни дауу барды, бек ахшы, алай а къыйналгъан кюнюгюзде ата-ананы жокъламай къоярыкъмысыз, аладан болушлукъ, жакълыкъ излемей?

Айырылгъан кюнюгюзде сабийлени аланы юслерине атып, кетерик тюйюлмюсюз?

- Уллу, гитче демей, бюгюнлюкде бары да «акъылтоп» болгъандыла да къалгъандыла, - дейди къарт ушагъыбызны ахырында. – Киши кесини баласын кёре тургъанлай отха атарыкъ тюйюлдю. Керек болса тынгылап, керек болса сорушуп, ойлашып иш этилсе, ата-ананы ыразылыгъын излеген сабийни сыйы тюшерик тюйюлдю. Алай болса да, керти ишге терс къараучу, анда-санда тюбеучю ата-аналаны сагъынмайбыз былайда биз. Ала аналыкъ, аталыкъ насыпдан къурудула. Таматала сюймекликни ангыламайдыла деген жаш адамланы мен артыкъ терен акъыллылагъа санамайма. Сейири неди десегиз, бюгюннгю таматаланы да болгъанды жаш заманлары, сюйгенлери да.

Бу биз айтхан затладан, юйлениу, жашау къурау жаланда ата-ана сюйгенча болсун  деп, оюм этип къояргъа жарамаз. Сёз аланы хурметлеринде, «берекет берсин» деген жангыз ыразылыкъ сёзлериндеди.

Кертиди, бирде ата-ана, бирде уа аланы сабийлери жангылыргъа боллукъдула. Аны себепли керекди ойлашыргъа. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз», деп акъыл сёзле къоюп кетгендиле бизни нартларыбыз. Сёз тауусулуп, къыз-жаш да билип къурасала юйдеги, бютюнда ахшы. Ала айырыла тебреселе, таматала бир-бирине берген сёзлерин эсге тюшюрюрге боллукъдула. «Бет бетге къараса, бет жерге къарайды» ахырсы. Жаш адамлагъа, бир тёзмезлик чурум жокъ эсе, этмегиз алай, чачмагъыз юйдегини, сабийле кесигиз саудан ёксюзлюк сынамасынла, деп тилерге  толу эркинлик табаса.

Арт он-жыйырма жылгъа жашау уллу тюрленнгенди, жамауатны акъылы да анга кёре ёсе, жангы адетле чыгъа, жашауда жерлерин таба барадыла, ата-ананы хурметин этгенле, аланы сыйларын кёре билгенле да, миллетде эрттеден жюрюй келген намысны, адетлени да тутаргъа кюрешгенле арабызда, насыпха, аслам бола баргъанча кёрюнеди.

Юйлениуню юсюнде, айхай да, некях этиуню бек уллу магъанасы барды. Алгъаракълада аны жашыртын, не баугъа кирип, не жатма тюбюнде къыз да, жаш да болмай, эки-юч адам тындыра эдиле. Бусагъатда, Аллахны ахшылыгъындан, хар неда ачыкъды. Сюйсенг межгитде, не юйде этедиле некяхны. Алай болгъанлыкъгъа, къыралны жоругъуна сыйыныргъа да тийишлибиз. Ол зат жашауда амалсыз кюнюнгде керек болуп къалады.

Былайда бир айтырым: ЗАГС къагъытда ондан артыкъ тюрлю-тюрлю соруула бардыла. Бары магъаналы, бары керекли. Алай анда бир гитче сорууучукъ унутулгъаннга ушайды. «Ата-ана ыразымыдыла?» деген. Мени оюмума кёре, ол артыкъ болмаз эди деп келеди кёлюме. Быллай соруу эм алгъа, жангы жашауну босагъасындан энди атлай башлагъан жаш бла къызны иннетлеринде да болса, насыпха насып къошулур.