Эрттегили бохчаны хапары

Къабарты-Малкъарда орта ёмюрледен къалгъан тарых эсгертмеленн тинтиучю, тарых илмуланы кандидаты Мызыланы Исмайыл Ташлы-Таланы тийресинде буруннгулу къабырланы къазып ачханлы иги кесек заман озгъанды. Ма ол кезиуледе табылгъан эди къуру бизни республикада угъай да, битеу Шимал Кав­казны тау тийрелеринде окъуна бек сейирликге саналгъан зат. Андан сора жазгъандыла аны юсюнден кеслерини статьяларында профессор, тарых илмуланы доктору В. Виноградов бла Къабарты-Малкъарда краевед музейни алгъыннгы къуллукъчусу  Деппуланы Азиза.

Ташдан къаланып ишленнген къабырда малкъар миллет кийимлери бла бир тиширыу басдырылып эди. Аны биргесине ариу накъышлары бла мияла аякъ, бичакъ, багъыр оймакъ, сол жанында уа ал­тын суу ичирилген халысы болгъан парча къумачдан тигилген бир омакъ бохча бар эдиле. Ол бохчаны ичинде уа - Тюркде ишлен­нген 14 кюмюш ахча («реалла»). Аладан 3-сю Константинопольда (Стамбулда) 1704 жылда Ахмед III солтанны заманында этилгендиле. 9-су да Тюркде 1731 жылда Махмуд I солтанны кезиуюнде ишленнгендиле. Къалгъан эки кюмюш ахча иги сакъланмагъандыла, алай эрттегили ахчала жаны бла устаны, москвачы С. А. Янинаны акъылына кёре, ала 1703 жылгъа жууукъ заманда Мисирде чыкъгъандыла.

Биринчи малкъарлы археологну Ташлы-Тала тийресинде тапхан затларына алимле бек уллу эс бургъандыла. Сёз ючюн, бохча ичинде болгъан ахчала бла байламлы кеслерини оюмларын айтып, ала иги кесек статья жазгъандыла. Бохчаны, аны магъанасыны юсюнден Исмайыл кеси да жазгъанды, сёз ючюн, Нальчикде басмаланнган «Къарачайлыла бла малкъарлыла тарых эсгертмеледе» деген китабында да.

Алай былайда да бир затны юсюнден айтыргъа керекди. Малкъар таулада та­былгъан ол тюрк ахчаланы болушлукълары бла къабыргъа адам не заманда салыннганын, анда табылгъан затла не за­манда этилгенлерин билип тургъандыла ансы, илмугъа керекли башха ишлени юсюнден а хапар «бермезлеми» деп, ол жанына артыкъ уллу эс бурулмагъанды.

Алгъын заманлада малкъарлыла асламында малчылыкъ бла, бютюнда бек а къойчулукъ бла кюрешип тургъанлары белгилиди. Сёз ючюн, аны юсюнден би­ринчи малкъарлы историк, этнограф Абайланы Мисост бек туура жазгъанды.

Таулуланы мюлклери кеслерини жашауларын жалчытып тургъанды. Алагъа жаланда мирзеу жетишмегенди да, аны да этге, жюнден этилген затлагъа алышып, Къабарты жанындан келтиргендиле.

Болсада малкъарлыла, башха къоншу халкълача, тюрлю-тюрлю къыралланы ахчаларын билип болгъандыла, бир-бир кезиуледе ахчагъа сатыу-алыу этген заманлары да тюбей тургъанды. Революциягъа дери жашагъан, халны иги билген адамладан бири былай жазгъанды: «Грузияны Гори, Геби эллеринде жашагъанла эрттеден бери да, ауушла бла ётюп, Малкъаргъа, сатаргъа деп, харакет алып келип тургъандыла, ала биргелерине Кутаисиден урияланы да келтире болгъан­дыла. Ала келтирген харакетлерин чепгеннге, кийизлеге, жамычылагъа, ийленнген терилеге, жюннге алышхандыла. Бир-бирде уа ала ахчалары бла да келе бол­гъандыла. Алгъа эбизе, тюрк ахчалары бла, артда уа - орус ахчалары бла. Ах­чагъа мал сатып алгъандыла».

Алайды да, Ташлы-Талада табылгъан кюмюш ахчала Малкъар тауларына Эбизеден келирге боллукъдула, нек дегенде, ол заманда Тау Артында тюрк ахчала жюрюп тургъандыла. Былайда Тюркню кю­мюш ахчалары Таугъа Кавказны Къара, Азов тенгиз тийрелеринден да тюшерге боллукъларын айтыргъа керекди. Ол жерледе XVIII ёмюрню экинчи жарымына дери да Тюрк сатыу-алыу ишлени эркин жюрютюп тургъанды. Краснодар, Став­рополь крайлада, Дюгерде да тюрк эм кърым ахчала, аз болсала да, табыла-табыла тургъанлары бошундан тюйюлдю.

Былайда жаланда бир затны унутмазгъа керекди –Ташлы-Талада малкъарлы тиширыуну къабырында табылгъан кю­мюш ахчала бары да тешилипдиле, алай бла уа ала, къабыргъа салыныр заманнга ахча магъаналарын тас этип, не омакълыкъгъа, не дин бла, не саулукъ бла байламлы бир акъыл бла хайырланып болгъандыла.

Алайды да, таулуланы къолларына тюшгенден сора, бу кюмюш ахчала ахча орунуна жюрютюлмегендиле, ала, бир сыйлы затха саналып, бай, бий тиширыуну бохчасына букъдурулуп, сакъланнгандыла.

Малкъарлылагъа къоншу, неда жууукъ халкълада кюмюш (алтын, багъыр, темир) ахчаланы тиширыуланы сыйлы жыйрыкъларын жасар ючюн хайырланнганлары белгилиди. Сёз ючюн, ингушлада, чеченлиледе, дюгерлиледе, дагъыстанлылада. Шаркъда да алай болгъанды. Араплы тиширыула кеслерини кийимлерин, тюрк кюмюш ахчала тагъып, омакъ этерге бек сюйгендиле. Алай ол зат Малкъарда адет болмагъанды, жюрюмегенди. Анга Л. Я. Кузнецованы малкъарлыланы бла къарачайлыланы искусство хунерликлерини юсюнден аламат китабы да шагъатды. Алай эсе уа, малкъарлы тиширыуну бохчасында табылгъан кюмюш ах­чала ары башха хыйсап бла салыннган болурла.

Аны юсюнден сагъыш этген заманда, «Ташлы-Талада табылгъан кюмюш ахчала узакъдан келген омакъ затлагъа, не бир ахшылыкъ келтирген кючлери болгъан затлагъа санала болурму эдиле?» - деригинг келеди. Тюрк кюмюш ахчаланы уа ол заманда арап харфла бла жазыулары болгъанларын эсге алсагъ а - бютюнда. Арап харфла бла жазыулары болгъан затла уа муслийман ахлусуна сыйлы болмай къалмайдыла. Ол заманла уа Малкъаргъа ислам дин кирип, кючлене баргъан заманла эдиле.

XVIII ёмюрню орталарында жашагъан эбизе историк, этнограф Вахушти Багратиони айтханнга кёре, Малкъарны бийлери, сыйлы адамлары ол жашагъан заман­да ислам динни тутхандыла. Кавказ халкъланы юслеринде уллу билими бол­гъан совет алим Л. И. Лавров да XVIII ёмюрню орталарына Шимал Кавказда ис­лам дин бегинип тохтагъанын шарт кёргюзтген эди.

Ислам дин киргенден сора Къуран, Къуранны харфлары бла жазылгъан хар неда таулулада бек сыйлы болуп башланады. Алай бла, арап харфла бла жазыула­ры болгъан кюмюш ахчала, ахчаладыла деп угъай, Къуранча жазыулары барды, ала да Къуран кибикдиле деп, ол хыйсапдан сыйлы болгъандыла.

Малкъарлы тиширыуну бохчасына кю­мюш ахчала, къайдан да болсунла, Къу­ранча жазыулары барды деп, алаймы тюшген болурла, огъесе Тюркден келген ахчаланы артыкъда сыйлы этип, айыртлапмы жыйгъан болур эдиле? Ол соруугъа жууап этер ючюн Ташлы-Таладагъылача, аллай ахчала дагъыда табылыргъа керекдиле. Ала уа алыкъа табылмайдыла.

Ала Тюркден келгенлери ючюн бютюнда сыйлыгъа саналгъан эселе, ол да, ба­ям, быллай хыйсапданды. Ол заманда Тюркню солтанлары ислам динни тутхан битеу да халкъланы ниет башчыларына саналгъандыла. XVIII ёмюрде Мекка, Мадина - муслийман ахлусуна бек сый­лы жерле да Тюркню къолунда эдиле.

XVIII ёмюрню ахырында Малкъар Орусха къошулуп тохтагъынчы, Шимал Кавказны бийлерини бла байларыны иги да кесеги кеслерин Тюрк жанына тартдырып тургъанлары, ислам динни чигинжисине «тыяныргъа» сюйгенлери шарт затды. Ма аны себебинден, Тюркде чыкъгъан кюмюш ахчала артыкъда сыйлы болургъа керек эдиле.

Ол хыйсапдан, бу ахчаланы XVIII ёмюрню биринчи жарымында Меккагъа хаж къылыргъа баргъанладан бири кел­тирген болур десек да, уллу жангыллыкъ тюйюлбюз. Къалай-алай да болсун, ол кюмюш ахчала жерде Аллахны келечилерине саналгъан эки да тюрк солтанны хан тахтагъа миннген заманларында чыгъарылгъанладан болгъанларыны уллу магъанасы барды. Ташлы-Талада табылгъан ахчала малкъарлыланы XVIII ёмюрню ортасында мюлк-жашау, ниет-культура халларын алгъындан эсе толу ачыкъларгъа онг бередиле.