«Шимал Кавказны табийгъатын, адамларын да жюрегинден сюйгенди»

Кавказгъа солургъа неда илму жумушла бла келгенле тауланы деменгилиликлерине, табийгъатны ариулугъуна сейир этмей къоймагъандыла. Аланы чыгъармаларында уа энчи жерни Элбрус алгъанды. Бу эки тёппели деменгили тауну акъ чыранларыны тамашалыкълары чыгъармачылыкъ бла кюрешгенлени бютюнда кёллендиргенди. «Пятигорскну кюнчыгъыш жанына къарагъанда ачылгъан сейир сурат шахарда болгъан хар кимни да эсинде кёп заманнга къаллыкъды. Узакъда акъ чыранлы, эки тёппели деменгили Элбрус сюеледи. Аны бир жанында уа Кавказ тауланы  бийик тёппелери кёрюнедиле – кёкню узунуна акъ къарлы сыртла. Тёппелеринде кюнню жылы таякъларыны ойнагъанлары  адамны кёлюн кётюрмей къоймайдыла»,-деп жазгъанды эсгериулеринде востоковед, аскер тарыхчы, жолоучу  В.Ф.Новицкий.

Басхан, Чегем, Холам, Бызынгы, Малкъар ауузла, Элбрус, Дых-Тау, Ушба хауасыны тазалыгъы, башха жерледе тюбемеген кырдыкларыны кёплюгю, таза гара суулары бла жолоучуланы, суратчыланы тартханлай тургъандыла. «…Жюрегинги учундургъан  эсгериулеринги бир заманда да унутурукъ тюйюлсе…»,-деп жазгъанды Кавказны табийгъатыны юсюнден тарыхчы, этнограф С.Давидович. 

Элбрусну тийресинде болгъанла, бютюнда уа аны тёппелерине ёрлеялгъанла, бу деменгили таугъа сюймекликни жашауларыны ахырына дери сакълагъандыла. Аллайладан бири Терк областьны жерни юлешиу управлениясыны башчысы М.З.Кипиани болгъанды. Ол жолоучулугъунда Кавказны табийгъатыны сейирлигине эс артыкъ бурмагъанын, сабийлигинден бери кёп тамаша, ариу жерлени  кёргенин, алай  Элбрусдан а кёзлерин айырыргъа къарыуу болмагъанын жазгъанды.  

Алай бла 19 ёмюрде быллай сейир суратла чыкъгъандыла: Николай Ярошенкону «Кавказ таулада», «Булутланы арасында», «Элбрус булутлада» эмда Архип Куинджини «Элбрусну кюн жарытхан тёппеси», «Элбрус кюндюз», «Элбрус кече». 1883 жылда кёрмючде Николай Ярошенкону «Кавказда жолоучулукъну юсюнден жазыула» деген сериясы кёргюзтюлгенди. Анга уа регионну сейир табийгъатыны юсюнден 18 сурат киргенди. 

Алагъа эр кишилени бла тиширыуланы суратлары, юйюр турмуш, Пятигорскну, Железноводскну, Нальчикни, Владикавказны суратлары киргендиле. Николай Александрович ол заманнга кёре сынаулу жолоучу  болгъанын айтырчады. Ол Кавказда, Закавказьеде, Уралда, Швейцарияда, Италияда, Францияда, Германияда да болгъанды. Алай ол жангырыуну, тазалыкъны, табийгъатны сейир тюрсюнлерин жаланда Кавказда сезгенин жаза эди. Ярошенкогъа адамла, аланы жашаулары, культуралары, тёрелери, таурухлары сейир болгъандыла.

Ярошенкону таулуланы, къарачайлыланы арасында кёп нёгерлери бар эди. Адамла аны ачыкълыгъы,  оюмлулугъу, ышаннгылылыгъы ючюн сюйгендиле. Белгили таулу жарыкъландырыучу Абайланы Мисостну къызы Ляля былай эсгергенди: «Ярошенко адамлыгъы, ахшылыгъы ючюн таулуланы сюймекликлерине тийишли болгъанды». 

19 ёмюрню 80-чи жылларында суратчы Басхан ауузда таулу эм къабарты элледе дайым да болады. Анга Гирхожанда, Эл-Журтда, Чалмасда, Къызыл-Кёзде, Ичкумелде (Огъары Басхан) таулулада къонакъда тюберге боллукъ эди. Ол Орусбийланы къонакъбайлыкълары бла хайырланып, таулуланы жашау турмушларын сюзгенди, юйюр байламлыкъланы, жууукълукъну тёрелерин билгенди, адамланы сыфатларыны энчиликлерине эс бургъанды, ушакъла этгенди. Бу кезиуледе ол къолундан къаламны бла къагъытны кетермей, кёргенин суратха салгъанды.

В.Секлюцкий Николай Ярошенкону юсюнден китабында былай жазгъанды: «Ярошенко Шимал Кавказны табийгъатын, адамларын да жюрегинден сюйгенди. Таулуланы жашаулары, тёрелери аны суратларында кёп кере ачыкъланнгандыла. Ол Элбрусну тийресине, Къарачайгъа барып, алада кёп заманны тургъанды».
Алай бла Ярошенко Орусбийлада болгъан кюнледе, таулула бла ушакълада, бютюнда акъсакъалла бла, жырлагъа, тарых эм тукъум таурухлагъа тынгылагъандан сора «Озгъан жылланы юсюнден жыр» деген суратны жазгъанды. Аны 1894 жылда кёрмючде кёргюзтгенди. 

Суратны ал жанында бий олтурупду. Тарыхчыла жазгъанларыча, аны сыфатында Орусбийланы Исмайылны таныргъа боллукъду. Аны ызындан миллет кийимледе эр кишиле бла тиширыула сюеледиле. Автор аланы хар бирини да сыфатын энчи ишлегенди. Ала барысы да кёл салып жырчыгъа тынгылайдыла. Тюрслеп къарасанг, суратда Шимал Кавказны халкъларыны тарыхларыны бирлигин эслерге боллукъду. Ол а авторну тау халкълагъа этген хурметни, тёрелерин, культураларын иги билгенин кёргюзтгенди.