Иги ишлери бла кесин халкъгъа сюйдюргенди

Шаханланы Басият туугъанлы 145 жыл

Малкъар халкъны биринчи публицистлеринден бири, юрист, XX ёмюрню белгили адамы Шаханланы Абайны жашы Басият 1879 жылда Владикавказда туугъанды. Анга он жыл толгъанда, атасы аны Петербургда Александров атлы кадет корпусха бергенди. Артда Басият анда артиллерист училищеде окъугъанды. Аны бошагъанлай, подпоручик чыны бла Грозный округда Воздвиженская деген жерчикде аскер бёлюмде къуллукъ этгенди. Беш жылдан сора Басият аскер юристлени академиясына кирип, анда окъугъанды. Артда уа Тифлисде прокурорну болушлукъчусу болуп ишлегенди, алдан окъуна публицистика бла да кюрешгенди.

XIX ёмюрню ахырында бла XX ёмюрню аллында Владикавказда «Казбек», «Терские ведомости», Бакуда «Каспий» газетле чыкъгъандыла. Шахан улуну статьялары алада басмаланнгандыла. 1910 жылда аны Къабартыгъа эм Беш да Тау элге юрисконсульт этгендиле. 1918 жылда уа ол Екатеринодаргъа (Краснодар) кёчюп, анда «Къобан» газетге редакторлукъ этип болгъанды. Жарсыугъа, ол 1919 жылны февраль айында тифден ауруп ауушханды.

Басият сабийликден окъуна Огъары Малкъаргъа келирге бек сюйгенди, солуу заманын анда ата жууукълары Абайлада ётдюргенди. Ол себепден малкъар тилде ариу сёлешгенди. Акъылбалыкъ болгъанында, ол халкъыны тарыхын, маданият байлыгъын, фольклорун да билирге излегенди.

Хау, Къабартыгъа эм Беш да Тау элге юрисконсульт болгъанында, аны сейирлери кенгерген эдиле. Ол жыллада ангылагъанды ол толу тау халкъланы, бютюнда малкъарлыланы, бек ал къайгъырыулары жер бла байламлы болгъанын. Аны юсю бла чыкъгъан къырал законла уа жер бла кюрешген адамгъа тюз келмегенлерин.

Ол заманда Басият Николай Петрович Тульчинский кавказчыланы юслеринден жазгъан ишлерин энчи тинтгенди. Анга бюгюн тарыхчы, этнограф деп да айтадыла, алай а Тульчинский Владикавказ округну администрациясында жер чеклени салгъан комитетни ишчиси болгъанды. Ол себепден бек алгъа тау халкъланы жер, ырысхы жаны бла жашау болумларын, къыйматларын тинтгенди.

Шахан улуну аты къара халкъгъа ол тюрлю ишлери ючюн да багъалыды. Къабартыда бла Беш да Тау элде юрисконсульт болгъанында, ол къара танымагъан таулуланы къагъыт ишлерин бардырып тургъанды. Курорт мекямланы, Нальчикде реальный училищени проектлерин хазырлаугъа да уллу эс бургъанды. Аланы ачаргъа къатышханды. Реальный училищеде окъугъан таулу сабийле, къул, бий болгъанларына да къарамай, къыралдан болушлукъ алырча, тилек къагъыт жазгъанды.

Шахан улу таулула билим алырларын сюйгенди. Ол жаны бла интеллигенциягъа ачыкъ сёзюн къайтаргъанлай тургъанды. 1917 жылда Бирлешген таулуланы болжаллы ара комитетлери къуралгъаны белгилиди. Басиятны да айыргъандыла ары. Шимал Кавказны эм Дагъыстанны ол жыл баргъан биринчи съездлеринде да аны тамата этгендиле. Басият анда, байды, жарлыды деп къарамай, саулай да халкъгъа тюзлюк излегенин ачыкъ айтханды. Ол, жерни иеси анда ишлеген, жашагъан адам болмаса, анга ие казна не патчах боллукъду, деп ангылатханды. Алай болса уа, онгу болгъан ким да алыргъа эркин эди жерни. Жерде ишлегенни къагъытлары да жокъ эди, бу жер мениди дерча.

Абрамовну ол ишле бла кюрешген комиссиясы, ол затлагъа эс бёлмей, таулуланы жерлерин казнагъа ётдюрюуню тюзге санагъанды. Ол заманда Басиятны «О поземельном вопросе в Нагорной полосе Терской области» деген статьясы аланы ол умутларын юзгенди.

Шаханланы Басиятны юй бийчеси Малкъарукъланы Исламны (Дадаш) тамата къызы Жан болгъанды. Ала бирге жаланда юч жыл жашагъандыла алда Владикавказда, артда Дагъыстанда Темирхан-Шурада (Буйнакск), сора Екатеринодарда. Басият дуниясын алышхандан сора, Жан эки жыл толмагъан жашы Тимур бла ата юйюне къайтханды. Революциядан сора Малкъарукълары Нарсанагъа кёчгендиле. Жан Нарсанада Сатыу-алыу обществода ишлегенди.

1932 жылда юйюр Бакугъа кёчгенди. Жан Азербайджанны ишчи тиширыуларыны комитетине кирип, анда жер-жерде «8-чи март» атлы артельлени къауумун къурагъанды. Ол 1953 жылда кёчгюнчюлюкде Алма-Атада ауушханды.

Басиятны бла Жанны жашлары Тимур а, онсегиз жылында Москвагъа кетип, бир къауум заманны анда СССР-ни халкъларыны музейинде ишлегенди, Адабият институтда окъугъанды. Артда Бакуда Тарых музейде, Халкъгъа билим берген музейде да ишлеп тургъанды. Юристге окъугъанды. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда Талды-Курган областьха тюшген эдиле ала. Тимур, татарлыма деп жаздырып, Москвагъа къайтханды эм анда женгил промышленностьну министерствосунда юрисконсульт болуп ишлегенди. Малкъар халкъ Ата журтха къайтхандан арысында Тимур Нальчикде краевед музейни ишин къурап, 2000 жылда ауушхунчу, анда ишлеп тургъанды.

Ма алай болгъанды Кавказгъа айтылгъан Басиятны къадары.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: