«Кёп ашарыкъла азчыкъ замандан сора окъуна саулукъгъа къоркъуулу боладыла»

Бусагъатда таматалада угъай да, школчуланы араларында окъуна аш орунлары, чегилери къыйнагъанла аз тюйюлдюле. Нек болады алай? Жарсыугъа, студент жыллада уллу кёллю болуп, заманында аш ашамай, кёпле аш орунларын бузадыла, ызы бла алгъын сагъатча ишлеген чегиле кеслерин билдирип башлайдыла. Не зат сагъайтыргъа керекди? Терк окъуна халны тюрлендирирге онг бармыды? Аны юсюнден Нальчик шахарны биринчи поликлиникасыны врачы Гыжгыланы Разият бла ушакъ этгенбиз.

- Кёп консервантлары болгъан затланы ашап, алагъа дагъыда жаулу затланы къошсакъ, чегиле ууланырыкълары баямды. Аны биринчи белгилери къаллайладыла?

- Чегиле ууланнган заманда белгилени, баям, хар ким да биледи – аш орунну ишлеую бузулады, ётюу, къусуу, температураны кётюрюлюую, сууукъсурау, къарыусузлукъ башланады. Ол кезиуде суусун затланы кёбюрек ичерге керекди (кючлю, мыстылы затланы).

 Аш оруннга марганец раствор иги болушады (ол къызгъылдым бетли жукъа болургъа керекди). Аны эрттенликде эм ингирликде бирер  стаканын ичерге керекди (сабийлеге – жарым стаканын). Аллай раствор бла клизма этсегиз да болушлукъ табарыкъсыз. Бир-бирледе бир-эки кере процедура да тамамлыкъ этерикди. 

Дагъыда быллай дарманны да хайырлансагъыз бек игиди: зверобойну, ромашканы эм дугъуманы бир тенгли ёлчемледе алып, ууакъ туурап къатышдырыгъыз. Бу жыйымдыкъны столова къашыкъ бла бешисин алып, аны юсюне бир литр къайнар сууну къуюгъуз, сууугъандан сора андан кюн сайын эки-юч стаканын ичигиз.

Бу дарманнга бир кесек бал да къошаргъа боллукъду. Къалын, бир сутканы ичинде тургъан кёк чай бек иги болушады, къаллай бир кёп ичсенг, аллай бир терк болушады.

- Халкъда жюрюген амал – каклагъа кёчюудю. Ол кертиси бла да болушамыды?

- Хау, пиринч, зынтхы какла бютюнда игидиле. Кисельле, тахта битимледен жарашдырылгъан шорпала да тап жарашырыкъдыла. Хомпук биширилген бир жумуртханы да кюнден бирин ашаргъа боллукъду. Биширилмеген тахта, терек кёгетледен а бир ауукъ заманнга дери кесигизни тыяргъа керексиз.

Духовкада биширилген алмаланы уа ашаргъа жарайды. Тёрели кисельлени эм морсланы да ичерге жарарыкъды, зверобойну, лапчатканы хансларындан, эменни къабугъундан, жеркни гагуларындан жарашдырылгъан дарман сууланы да ичигиз.

Ауруу эки-юч кюнден сора тохтамаса, врачха барыргъа керексиз.

- Тюзюнлей врачха барырча чекге жетмез ючюн, къайсы жорукъланы эсде тутаргъа керекди?

- Заранла чыгъаргъан продуктланы хайырланмагъыз. Акъыллы Булгаковну эсигизге тюшюрюгюз: осётр чабакъны эти эски болургъа керек тюйюлдю. Кёп продуктла исси жерде бир ненча сагъат турсала окъуна бузуладыла, саулукъгъа къоркъуулу боладыла. Жайда тенгиз боюнуна бара туруп, биширилген къыйма бла гыржынны биргегизге элтмегиз. Гитче тюкенчикледе сатылгъан ашарыкъла бла ауузланмагъыз, бютюнда эт къошулгъан ашарыкъланы, салатланы, тортланы, бёреклени, кремлери болгъан татлы затланы ашамагъыз.

Ашарыкъланы жаланда тюкенледе холодильникледен сатып алыгъыз. Къыймаланы, сосискаланы ичлерине хауа кирмеген тышлада тургъанларын сайлагъыз. Чий жумуртхаланы ахырысы бла да ашаргъа жарамайды. Сютден этилген ашарыкъланы хайырланылыр болжаллары къачан бошалгъанына уллу эс буругъуз. Ашарыкъны ийисгеп да кёрюгюз. Аны кёрюмдюсю, ийиси ишеклик чыгъара эселе, аш орунугъузну сынап кёрмегиз.

 Белгили, алай кёп кере толтурулмай къалыучу излем: къачан да, къайда да къолларыгъызны ашардан алгъа, къайры чыгъып къайтханыгъызгъа да къарамай, жууугъуз – кир-кипчикни тёгюп къайтхандан сора, жамауат улоугъа минип айланнгандан сора да. Жемишлени эм кёгетлени жуумагъанлай ашамагъыз, ала кесигизни бахчаларыгъызда ёсдюрюлгенле окъуна эселе да. Сатылып алыннганланы уа не къадар тынгылы жууаргъа керекди. Сиз черекни къатында эсегиз окъуна, быргъыдан чыкъгъан сууну хайырланмагъыз. Черекни сууунда керексиз, хаталы микробла болургъа да боллукъдула.

- Бусагъатда татлы затланы кёбюсюне сода къошулады. Ала аш оруннга игимидиле?

- Щёлочьлары болгъан суусапладан, сода къошулгъан ётмек-къалачладан кери болугъуз – микроорганизмле щёлочьлу ашарыкълада бютюн терк айныйдыла. Мыстылы затла уа аланы тунчукъдургъан этедиле. Ол себепден а исси кезиуде лимон къошулгъан сууну, ишхилди морсланы, кисельлени, каркаде чайны ичсегиз игиди. Бу затла барысы да ууланыудан чыкъгъан аурууладан къоркъууну иги да азайтадыла. Жайда аптека дарманладан ханс дарманлагъа кёчерге кюрешигиз.

 Аш орунугъуз тынгысыз этгенин сездигиз эсе, дарманланы ичерге ашыкъмагъыз. Бу затны эсигизде тутугъуз: ичигиз аз-мазчыкъ ётгенде, чархыгъыздан микроорганизмле эм аланы токсинлери кетедиле, бир тюрлю дарманны хайырланмай, эки-юч сагъатны турургъа боллукъсуз. Антибиотиклени хайырланыргъа ашыкъмагъыз. Бир-бирледе ала хайыр этмеген кезиуле да боладыла.