Жашаууну баш магъанасы – чыгъармачылыкъ

Багъатырланы Хусейни жашы Илияс – журналист, режиссёр, документли киноланы устасы,  КъЧР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, кёп тюрлю телевидение саугъалагъа тийишли болгъанды. Ол санда профессионал борчун толтургъанда этген эрлиги ючюн «Тэфи» атлы премиягъа да. Халкъла аралы кинофестивальлада да болгъанды хорламлы.

Илияс 1964 жылда Хабазда туугъанды. Школну бошап, Москвада журналистге окъургъа сюйгенди. Болалмагъанда, Нальчикде тыш къыраллы тиллени факультетине кирип, андан а 1990 жылда Москвада М. В. Ломоносов атлы къырал университетде журналистика факультетни телевидение бёлюмюне кёчгенди. Андан сора да режиссёргъа окъугъанды. 

Студент заманында Россей телевиденияда «Вести» программада башлагъанды урунуу жолун. Артда ОРТ каналда «Взгляд» программаны корреспонденти, энчи корреспонденти, РЕН ТВ-да обозреватель да болгъанды, Чехословакияны, Бельгияны да телевидениясына хапар берип тургъанды. Ол заманла къыралда бек къаугъалы болгъандыла: Приднестровьеде, Юг Осетияда, Абхазияда, Чеченде да баргъандыла демлешиуле. Илияс ол жерледе ишлегенди. 

Аны бла бирге Багъатыр улу «Элия-Фильм» деген студияны ачханы, Шимал Кавказда документли киноланы «Кунаки» атлы ачыкъ фестивалыны проектин жашауда бардыргъаны бла белгилиди. 

«Элия-Фильм» студия алдыргъан киноланы араларында кавказ халкъланы жашаулары ачыкъланады. Сёз ючюн, «Жашау болуму» деген кинону жигити Сафарды, мал тутхан киши. Анда бизни халкъыбызгъа тёрели затла жер тапхандыла. Аллай сёзле бардыла анда: «Эринчеклик – адам улуну жашауунда бек аман затды, ол ючюнчю, кёрюнмеген къолча, бирси экисине бек чырмау болады»; «Ариу жерге адамны угъай, хайыуанны жаны да тартады»; «Чалгъыда сени хар санынг да ишлейди»; «Айран заманындан алгъа къайнаса, экинчи кюн кюн бузуллугъун бил да къой», д.а.к. Ийнаныуланы юслеринден: уугъа танг атмай чыгъаргъа керекди, жууунуп, кирсиз болуп, адам кёргюнчю. Ит не киштик тюбесе, артха къайт. «Эй! Эй!» – деп таууш эшитсенг, «Хей! Хай!» – де, тохтап. Аллай жерледе шайтан сабий таба турады дейдиле, алай айтмасанг, ол къаргъыш этеди. Ууда алгъан хайырынгдан башха адамны сыйла. Ол адетди. Мингден ары жаныуар ёлтюрме, Апсаты аны кечмейди. 

– Жетмиш жыл жашагъанма. Заман, тюзлюкню орнатып, адамны сау этеди дейдиле. Ол керти тюйюлдю. Заман ойнагъан этеди болгъан ишле бла кеси сюйгенча. Мени туудугъумча. Тизеди ташланы, бир заманда биллик тюйюлсе, къайсы ташны къалайгъа саллыгъын…
Ызы бла кесини жигити бла Илияс элге тюшеди. Элни къайгъысы да барды кинода. Ол Хабазда алыннганды. 

«Суфиян» Бызынгыда алыннганды. Ол Илиясха «Страна» деген миллет саугъа келтиргенди. Кино аны урушдан къайтмагъан аппасы Юсюпге аталгъанды. Аны жигити баш иеси Уллу Ата журт урушда жоюлгъан, халкъы бла сюргюн сынагъан таулу тиширыуду.
Ах ийсагъан, бир кёрюп 
                            ёлюр эдим
Сени жашауунгу, ашынгы.
Жолда жолукъсанг, 
                   танымай озарса,

Бек уллу болгъан жашынгы.
Кинону узунуна тиширыу баш иесине этген кюйле айтыладыла. Жангыз къагъыт келгенди Суфияндан, ол да сюргюнде тас болгъанды. «Башыбызда самолётла жулдузладан кёпдюле», – деп жаза эди ол. Артда уа сюргюн. Баш иесини осуяты жангыз жашы Ибрагим эди. Аны сакъла деп тилей эди ол айырыла туруп. 

Бу тиширыу, кесини хапарын айта, кёплени къайтарады эртте жоллагъа. Ахырында уа элли тиширыула зикир айтадыла. Режиссёр былай айтады: «Кино тиширыуну юсюнденди. Эр кишиле уруш къазауатлагъа кирип, алада жан бере эселе, халкъда, къыралда жашауну сакълагъанла уа тиширыуладыла». 

Жаланда бу эки ишин алып къойсанг да, Илиясны жалан, жандауурлу жюреги болгъанын айтадыла ала. Аны жигитлери халкъ таныгъан адамла угъай, асламысында кенг белгили болмагъан инсанладыла. Баям, жашауну керти бетин кёргюзтюуде ол ахшы амалды.
Аны «Летопись в камне 3. Города и люди» деген проекти да тау халкъла орта ёмюрледен бюгюннге дери къалай жашагъанларын кёргюзтеди.  

«Контражур» кино суратла жыйыучу Хаджиланы Даниялны, аны маданият эм санат хазнасына къайгъырыуну юсюнденди. Ол «Санатха сюймеклик» деген халкъла аралы кинофестивальда айырмалыгъа саналгъанды. 
Кёп болмай Илияс «Мухаммат» деген кинону алдыргъанды, Тюбейланы Мухамматха болушууну юсюнден. Ол да, энчи жетишимге саналып, махтау келтиргенди режиссёргъа. Сабийге жетген къыйынлыкъда халкъны бирлигин ол алай толу кёргюзтгенди, керти да, ыразы боласа, ийнанаса жюрек халаллыкъны кенглигине. 

«…Ол заманда мен ушкок атдым», «Терроризм – рекламача», «Россейни Кавказ сырты», «Кинону башха жаны», «Къулла базары», «Урушну юсюнден тюшле» деген кинола уа урушну юсюндендиле. Алда сагъынылгъаныча, Илияс кёп тюрлю сермеш баргъан жерледе болгъанды. Орта эсеп бла 70 кере. Кёп сынауладан ётгенди. 

Жаш журналистле бла тюбешиуледе Илияс уруш болумлада ала кеслерин къалай жюрютюрге керек болгъанларындан дерс береди. «Сен не ол, не бу жаныны адамы тюйюлсе. Жаланда анда болумну юсюнден дуниягъа айтыргъа излейсе. Жашма, къарыулума деп, алай сагъыш этме. Кесинги сакъла, – дейди ол. – От-окъ тюбюне кирип барма, окъ-топ атылгъанны алдырама деп. Санга атылгъан окъну бир заманда да эшиталмазса. Къоркъуулу жерде уруш этгенлеге тынгыла, аякъ тюпде айланма, ёчешме…» Ол затлагъа институтда юйретмейдиле. 

Илиясны Шимал Кавказда документли киноланы «Кунаки» атлы ачыкъ фестивальны директоруду. Учредительле уа Россейни Кинематографистлерини эм Журналистлерини союзларыдыла. Аны ол 2007 жылдан бери бардырады. Жыл сайын ол таматалыкъ этген жюрини членлери Россейден, къоншу къыралладан да келген юч жюзден артыкъ документли киногъа къарайдыла эм алагъа «Болуп кетген, боллукъ ишле», «Ийнаныу бла умут», «Юйюр бла жамауат», «Маданият бла санат», «Телевидение фильмле бла программала» номинацияда багъа бередиле. 

«Документли кинону бек иги тюрлюсю сурат киноду. Аны алдырыргъа къыйынды, режиссёр тёзюмлю да, терен психолог да болургъа керекди. Фестивальны юсю бла режиссёрла кавказлыланы кино суратларыны галереясын толтурадыла, – дейди ол. – Бизнича халкъла Шималда, Сибирьде да бардыла. Бу кинола бизни бла къоншуда ким къалай жашагъанын, не сагъыш этгенин ачыкълайдыла. Аны билгенде, биз бир бирге башха кёзден къарап башлайбыз». 

Аны «Три дагестанские новеллы на незаданную тему» деген киносу «Кунаки» фестивальда бек игиге саналгъанды. Кино нени юсюнден болса да, Илиясны бек уллу сейир этдирген адамды, аны къадары, кючю, къарыуу, ётю. «Ол затла болмасала, сени жигитинг, ол художникмиди, къойчумуду, ачыкъланмайды», – дейди ол. 
Багъатыр улу «Жарым сагъат» деген ютуб проектни авторуду. Ол анда сейир адамла бла танышдырады къараучуну. Киногъа къуллукъ эте, ол, сёзсюз, бек алгъа къарачай-малкъар халкъына къуллукъ этеди.