Жол устала

Къара бла Хазар тенгизлени араларында жюзле бла километрге созулгъандыла Кавказ таула. Аланы ичлеринде бек айтхылы, деменгилиси уа, айхай да, Элбрусду. Ол Европаны да бек бийик таууду. Ёмюрледен бери да аны тёгерегинде жашап келеди бизни миллет.  Ненча ат атагъанды ол жаны кибик кёрген таууна. Ол санда: Жаннган тау, Элбуз тау,  Кюл тау, Тейри тау, Алтын тау, Дукъуш тау, Минг  жашар  тау, Эгиз тау, Экибаш тау, Шат тау, Чат тау,  Къуштун тау, Миннген тау, Мёнгю тау,  Эмчек тау, Эки сын, Желбуруш тау, Жел ёгюз тау, Элбурун тау, Элбрус тау, Тутурукълу тау, Кукуртлу тау, Къусхан тау, Жаччы чыкъгъан тау.

Бир таугъа быллай бир ат аталгъаны, сёзсюз, аны халкъыбызда  сыйы уллу болгъанын белгилейди. Бизни миллетибиз бу жерледе ёмюрледен бери да жашап келгенин билдиреди. Сора тауну «жаннган» заманында да таулула бу тийреледе жашагъандыла, аны отун кёргендиле.

Кукуртлу тау деб а нек айтадыла? Кукурт деген зат терк жаннган химия элементди. Андан таулула ушкок от этгендиле. Кесини да хауасы аманды. Аны кёбюрек солусала, кёллери аман этип, къусуп башлагъандыла. Ма аны ючюн айтылгъанды Элбрусха Кукуртлу тау, Къусхан тау деп да.

Минги тауну башына бек биринчи чыкъгъан Жаппуланы Тутарны жашы Жаччы болгъанды. Ол кеси да Сотта улуну киеуюду, андан иги да тамата болгъанды. Биринчи юйдегиси ёлгенден сора, Ахыяны тамата эгечи Бапушну алгъанды. Къайынына тауну башына жол кёргюзтген, аны ары биринчи чыгъаргъан да Жаппу улу Жаччы эди.  Ол хапар халкъда бюгюнлюкде да жюрюйдю.

Бу жаш бла байламлы халкъда дагъыда бир хапар жюрюйдю. Бир жол ол таугъа чыгъып къайтханда, узунлугъу бир метрден да артыгъыракъ, суу ашап сыйдам этгенча, тюз канат кибик, аллай бир агъачны, муну тау башында тапханма деп, келтиргенди. Малкъар халкъ Азиягъа кёчюрюлгюнчю, ол зат юй башында – чырдыда – тургъанды.

1829 жылда 21 июльда генерал Эммануэльни илму экспедициясы Элбрусха тебирейди. Ол санда жол устала Сотталаны Ахыя бла къарачайлы жаш Хачирланы Хыйса да болгъандыла. Тёртеулен болуп, тауну чукуюна жете баргъанлай, экеулен къарыусуз боладыла. Аланы жанларына къоркъуу тюшеди. Ол заманда Ахыя, аланы алып, энишге тебирейди. Хыйса уа Элбрусну тёппесине чыгъып къайтханды.

Хачир улу къарачайлы тюйюлдю, дегенле да бардыла. Алай аты айтылгъан генерал Эммануэль акъыллы киши эди. Бийик тауну башына жол кёргюзтюрге, аны къатында жашагъанланы къоюп, узакъ тюзледен, ол тийрелеге ёмюрде аягъы басмагъан адамны уллу магъанасы болгъан экспедициягъа аллыкъ тюйюл эди. Терс оюмлулагъа ол затны сагъышын этерге тийишлиди.

Сотталаны Ахыя уа ёрлей-ёрлей тургъанды Элбрусну башына. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында Англиядан Бахсаннга бир къауум адам келедиле. Таугъа чыгъаргъа тебирегенлеринде, аланы биргелерине Орусбий улу жол кёргюзтюрге Ахыяны да жиберген эди. Ол къонакъланы тау башына чыгъарып къайтханды. Ол заманда анга 86 жыл болгъанды.

Аладан сора да, жол усталаны араларында атлары тарыхда къалгъан жигитле кёпдюле. Ол санда Орусбийланы Бачан, Хажиланы Сейит, Жыжыу; Тилланы Юсюп, Акаш; Байдаланы Мухаммат, Ибрахим, Мергиани Леуан, Жаппуланы Исмайыл, Курданланы Сейит, Залийханланы Чокка, Хажи эм дагъыда кёп башхала, бютюнда революциядан сора ала жюзле бла адамлагъа жол кёргюзтюп, Минги таугъа чыгъаргъандыла. Аланы кёбюсюню къадарлары жарсыулу болгъандыла. Бир къауумун эсге тюшюрейик.

1911 жылда июльда Элбрусха чыгъаргъа Владикавказдан Огъары Бахсаннга бир къауум адам келедиле. Ол санда аты айтылгъан революционер Сергей Миронович Киров да. Ала Орусбийланы Наурузну юйюнде юч кюн турадыла. Ол кезиуледе Россейде бола тургъан ишлени юслеринден Науруз Киров бла кёп ушакъ этгенди. 29 июльда уа Орусбий улу Терс-Къолгъа дери къонакъланы кеси ашырады. Андан ары уа биргелерине Хажиланы Сейитни бла Жыжыуну жибереди. Ала Сергей Мироновични Элбрусну башына чыгъарып къайтхандыла.

Киров кетгенден сора Науруз, жууукъ адамларын жыйып: «Бу бизге ахшылыкъгъа келген адам тюйюлдю. Ол айтханлай болса, Россейде уа бусагъатдагъы хал анга ушап турады, къара халкъ бай-бий дегенни бирин къоймай къырлыкъды. Ары дери башыгъызны оноуун этерге кюрешигиз», - дегенди.

Баргъаны боллукъду.