Роман филологияны бийик даражагъа чыгъаргъанды

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, филология илмуланы доктору, профессор, КъМКъУ-ну немис эм роман филологияла кафедрасыны башчысы Аликаланы Рашит быйыл кесини юбилейин белгилегенди. Ол жаш тёлюню юйретиуге бла окъутуугъа юлюшюн къошуп келгенли энди къыркъ жылдан атлагъанды, сагъынылгъан кафедрагъа уа белгили алимибиз, аз къалып, отуз жылны ичинде таматалыкъ этеди.

Илмуланы тёрт докторун бла жыйырма кандидатын хазырлагъанды. Ала уа жаланда бизни республикадан тюйюлдюле. Кеслери да Москваны, Дондагъы Ростовну, бирси шахарланы окъуу юйлеринде ишлейдиле. Иги кесек студенти, магистратураны бошап, Германияда, Австрияда, АБШ-да, Юг Африкада окъугъандыла эмда урунадыла. Ол он уллу монографияны, эки жюз чакълы илму статьяны авторуду. Кёп болмай а Москвада аны сайлама ишлерини жыйымдыгъы чыкъгъанды. Алимибиз ол ишин кесини ыннасы Жарашыуланы-Аликаланы Халиматны, Бекмурзаны къызыны хурметине атагъанды.

Рашит Солтанович Къыргъызстанда (Кирово элде) туугъан тёлюденди. Андан а юйюр Огъары Жемталагъа биринчи эшелон бла къайтханды. Уллу юйюрню атасы, анда уа жети жаш бла юч къыз ёсгендиле, биргелерине кёп будай да келтиргенди. Баям, ол биле эди къайда да адам он бармагъыны къыйыны бла сыйлы, хурметли да болгъанын.

– Мен да, тенглерими хар бирича, врач неда юрист болургъа излей эдим школну бошагъан кезиуюмде. Ары дери да уа жырларгъа сюйгенме. Сабийлигимде, терек башына минип, жырлай тургъанымлай, Бегийланы Шарифа эшитеди да, юйге келип, мынга тынгылатыргъа керекди деп кетеди. Алай а анабыз нек эсе да сюймегенди. Манга урушуп, юйню мюйюшюне сюеп: «Энди жырлай бер, къаллай бир сюйсенг да», – деген эди.

Тамата къарындашым Рауль да, биз аны бла бир классха жюрюгенбиз, жаратмаучу эди жырлап, школда ары-бери къошулсам да. Анам а, ол Залийханланы Исламны къызы Хулимат эди, бизни, сабийлени олтуртуп, назму тизерге юйретип тургъанды. Юлгюге уа Шахмырзаланы Саидни «Къая къызы къарылгъач» чыгъармасын бериучю эди, – деп эсгереди кеси  уа сабий жылларыны юсюнден.

Ол юрист болургъа сюйсе да, бизни университетде аллай факультет алыкъа жокъ эди. Врачха окъуйма десе да, бёлюм биринчи жыл ачылгъан эди да, ары кирирге излегенле – кёп. Аны сайлауу алай бла немис тилде тохташады. Тау элде тийишлисича окъуп, билим алалмагъан тилинде юйренирге университетде да тынч тюйюл эди. Биринчи юч айны ичинде сокъуранып, окъуудан кетеме деп да сагъыш этип тургъанды. Ол кезиуде репетиторлукъ деген не болгъанын акъылына да келтирмегенди. Алай эсе да, биринчи окъуу жылыны январь айында окъуна аны немисча иги сёлешип тебирегенине барысы да эс бургъан эдиле. Алай бла уа ол университетни да жетишимли бошайды.

Ызы бла Шалушкада мектепде ишге тохташады. Ол сабийи бла юйде тургъан тиширыуну орунуна баргъан эди да, бир жылдан андан кетерге тюшеди. Алай а, школну директору Леонид Асланбекович Тишков жашны иш кёллюлюгюн жаратып, аны дагъыда юч жылгъа коллективде къояды.

Ол кезиуде уа Рашит Солтанович аспирантурагъа кирирге деп, ары жер сакълап тургъанды. Аны университетде преподаватели Галина Васильевна Царёва чакъырады. Алай ол анга къууанып да бошагъынчы, жер башха адамгъа тюшюп къалады. Сакълагъандан хайыр чыкъмазын ангылап, Алика улу СССР-ни Илмула академиясыны Тил билим институтуна конкурсда къатышыргъа эркинлик тилеп жазады. Ол эришиуде хорлагъан да этеди. Таулу жашдан къалгъанлары (ала уа жетеулен болгъандыла), сынауланы бералмай, аспирантурагъа жангыз кеси киреди.

Собеседованияны кезиуюнде аны немисча асыры шатык сёлешгенин эшитип, жашаулу тиширыу сейирге да къалады. «Орус тилни уа билемисиз, экзаменледе ол да керек боллукъду», – деп да айтхан эди анга профессор Мирра Моисеевна Гухман. Ма алай жаратхан эди ол таулу жашны сёлешгенин, билимин да.

Артда бу тиширыу бла узакъ заманны ичинде шуёхлукъ жюрютюп да тургъандыла Аликалары. Аны жюрек жылыу, хурмет бла да эсгере, адамлыгъына ыразы бола, къызчыкълары туугъанында, ала артыкъ сагъыш эте да турмай, алагъа жашауда кёпню ангылатхан, огъурлу да Мирраны атын атагъандыла.

Алай бла, билим алып, КъМКъУ-гъа кафедраны ассистенти болуп къайтады. Юч жылдан а, битеуроссей эм халкъла аралы эришиулеге къатышып, ГДР-ге стажировкагъа барыргъа онг чыгъады. Саулай къыралыбыздан а ары 25 специалист кетген эди ол кезиуде. Немис тилни юсю бла уа – жаланда Алика улу.

Быллай конкурслагъа къатышхан, бютюнда ол заманда, тынч тюйюл эди. Уллу проект жарашдырып, аны илму жангычылыгъын, магъаналылыгъын да ангылатхандан сора да, эм азындан Германияда жашагъан эки профессор ахшы рекомендацияла берирге керек эдиле. Бу жол Рашит Солтанович тыш къыралда бир жылны турады. Анда биринчи лекциясына баргъанын а былай эсгереди:

– Алай бош да угъай, профессорлагъа баргъан эдим. Артда сокъураннган да этгенме. Алада ол заманда окъуна техника, оборудование, айхай да, даражалары башха эди. Мен а дуния бла бир къыралдан келгенлени алларына эки плакат бла мел алып чыкъгъанма. Кесими лекцияма поляклы тиширыуну къалай окъугъанын кёргенимден сора жарсыгъан эдим. Жашауда аллай онгла да барлыкъларын жаланда ма ол кюн билгенме.

Бизни алимибиз тыш къыралда эрттегили герман тилни да берип тургъанды (готланы тиллери, бизни жыл санаугъа дери 4-6 ёмюрле), ма аллай даражада болгъанды аны билими. Ол тилни билмеген германистлени профессионаллагъа санамагъанларын да эсгерте кетейик. Бу дисциплинадан а анга дерсни эрттенликде сагъат сегизни жарымына саладыла. Анга алай кёп адам да келмез деп, кесини сагъышына ийнана барса уа, аны лекциясына тынгыларгъа ол кюн 64 алим жыйылгъан эди.

Аны кёпдюле илмуда, аллай конкурслада жетишимлери. Ууакъ сабийлерин алып, юйюрю бла да жашагъанды Германияда – Вольфенбюттель шахарда. Ол кезиуде кёп затха юйреннгенин, ахшы сынам жыйышдыргъанын да белгилегенди. Таулуланы, немислилени къылыкъларында бирчалыкъланы, башхалыкъланы юслеринден да айтады. Айлыкъны къаллай бир алгъанларына кёре анда адамлагъа энчи тюкенле, ашханала бардыла. Сейир этип, аланы качестволарыны юслеринден соргъаныбызда, алада артыкъ башхалыкъ болмагъанын да ангылатханды.

Ол кезиуде Герцог Августну китапханасыны Тарых, илму, культура европалы арасында тургъанды бизни алимибиз. Бу библиотекада уа экинчи ёмюрден бери сакъланнган китапла, экспонатла да бардыла. Окъургъа сюйген затынгы алырча эркинлик да бериледи. Аны алайлыгъына уа бютюнда сейир этеди.

Рашит Солтанович ана тилибизни жарсыуларына, жетишимлерине, аны сакълаугъа да эс бургъанлай келеди. Ол профессор, илмуланы доктору Вильгельм Прёлени малкъарлыланы бла къарачайлыланы юслеринден жазгъан затларын да тапханды. Аланы 1910-1914 жыллада басмаланнган «Восточное обозрение» журналда болгъанларын билип, Италияда Мачератта университетни профессору Томелерини болушлугъу бла тапханды. Ала бла байламлы ишлери бла уа алгъаракъда басмаланнган жыйымдыгъыны «Къарачай-малкъар тилни эсгертмелери» деген кесегинде шагъырейленирге боллукъду.

Кесини уллу насыбына Алика улу эгеч-къарындашын, юйюрюн санайды. Аланы барысыны да жюреклерин жарытып тургъан огъурлу тиширыугъа – анасына – сюймеклиги, хурмети уа энчилей къалгъанды. Ол хар заманда да эм алгъа анасын алгъышларгъа, аны кёрюрге ашыкъгъанды.

Бюгюнлюкде энди кеси да аппады. Алты туудукъгъа къууана: «Къалай татлыды туудукъ дегенинг, алагъа дагъыда къошулурун ашыгъып, жарыкъ умутларыбыз бла да сакълайбыз», – дейди. Ала садикге, школгъа жюрюйдюле.

Сабийлери да ишлеген жерлеринде бет жарыкълы, жетишимли бола да келедиле. Экиси да юристлени хазырлагъан, ингилиз тилге тюшюндюрген факультетлени да айырмалы бошагъандыла. Мирра КъМКъУ-да тыш къыраллы тиллени кафедрасыны доцентиди, филология илмуланы кандидатыды. Тамерлан а полиграфологду, подполковник чындады.

Бизни эсибизге уа бир ненча жыл мындан алгъа ишни юсю бла аны эгечи Лариса Солтановна бла тюбешиуюбюз, ушагъыбыз эсибизге тюшеди. Къарындашыны юсюнден аныча ариу айтханнга, къалай эсе да, бир бек ыразы болгъан эдик.

Айхай да, къайсы ишде да кеси билгеннге башхаланы юйретген, тюшюндюрген да – ол адамны ангылауун, окъуулулугъун да ачыкълагъан, аны усталыкъ даражасын кёргюзтген шартды. Алай эсе, Рашит Солтанович ол жаны бла юлгю болаллыкъ алимлерибизден бириди деп, таукел айтыргъа боллукъбуз.