Жыгъышыугъа къачан юйреннгендиле эм бардыргъандыла

Бизни ата-бабаларыбыз къаты тутушхандыла, чыкъен тартхандыла, къолташ атхандыла, бугъала бла алышхандыла, чагъыдейлеге минип чапхандыла, къаялагъа ёрлеп эришгендиле, жюзюп череклени ётгендиле, къууушуп ойнагъандыла, балта сызып озушхандыла, къурукъгъа ёрлеп эришгендиле, кюч таш кётюргендиле, ийнеге халы сууургъандыла. Къарачай-малкъар миллет нарт таурухлада Ёрюзмекни бек къарыулугъа, сёзю бла ётгюрге санайдыла. Эки эл урушха хазырланып тургъанлай, Ёрюзмек саууту-сабасы бла къатларына келип, къыркъышыуну къоярларын излейди. Алайда окъуна,къойла союп, къурманлыкъ этип, урушха тургъанланы жарашдырып, алайда «Элияны» жырын айтып, сейирге къалдырады. Андан сора эки жанындан да гёжефле айырып, тутушмагъа къояды да, кеси уа эгенни къуллугъун толтуруп башлайды.

Экинчи къарыулугъа Алауганны санагъандыла. Ол ёгюзню мыллыгын кётюрюп, бир таудан тюшюп, экинчи таугъа ёрлегенди.

 Нарт батырлагъа Сосрукъну да къошадыла. Ол эмегенни жыгъып хорлагъандан сора, аны къолунда тутмакъда тургъан нартланы да ычхындыргъанды. 

Келигиз, энди жыгъышыу миллетде къаллай кезиуледе бардырылгъанын бир тинтейик. Жыгъышыуну той этилген арбазда, бир сыйлы къонакъ узакъдан келсе, эки белгили батыр жолукъсала, къолайлы адамла жыгъышыу къурагъандыла эм ол къачан ётеригини юсюнден халкъгъа алгъадан билдиргендиле. Аллай жыгъышыулагъа хар кесине базыннган къатышханды. Аланы хар бири да сыйлы къонакъгъа саналгъанды эм хар жумушларына да аланы къонакъбай къарагъанды.

Жыгъышыуда хорлагъан жаланда бир гёжеф болады. Аны ауурлугъуна, женгиллигине къарагъан тёре болмагъанды. Шёндю хал бир кесек башхаракъды: тутушуучула ауурлукъ къауумлагъа юлешинедиле. Дагъыда аны этинде башхагъа жугъаргъа боллукъ битиуле бла къотурла болсала жарамайды. Гёжеф кирсиз, адетли болургъа тийишлиди. Аны кийими, уллулугъу, ауурлугъу жорукъгъа келишмеселе, баш эген аллайны эришиуден чыгъарып къояды.

Ата-бабаланы заманында: «Жыгъылгъан жыгъышхандан къанмаз» деген нарт сёзге кёре, бир жыгъылгъанлыкъгъа адам не къркъуп, не буюгъуп къалмагъанды. Экинчи, ючюнчю жыгъышыргъа хазырлыгъын гёжеф кеси билдирип болгъанды. «Базынмаса, багъанагъа минмейди», - дегенча, жыгъышырыкъ адам къаллай бир солургъа сюйсе да, аллай бир солуп, тутушуп башлайды. Гёжеф бир кюннге беш-алты кере, керек болса - жети, сегиз да тутушургъа боллукъду. Жыгъышыуну бошагъынчы анга ашаргъа, ичерге да эркин этилмегенди.

Тутушуучу не къадар кёп амал билсе, ол къадар устагъа саналып болгъанды. Амал этмей, къуру къарыу бла тутушханны тутушуучугъа санамагъандыла. Ол тюрлю-тюрлю амалла бла да хайырлана билирге керекди, гёжеф деп аллайгъа айтхандыла.

                                 Амалланы атлары:

1.   Ич чалдиу

2.   Арт чалдиу

3.   Жатып атыу

4.   Жан сюекге алып атыу

5.   Кёкюрекге алып атыу

6.   Инбашдан келтирип уруу

7.   Тобукъдан атыу

8.   Онг жанына тартыу

9.   Сол жанына тартыу

Дагъыда аны кибик алдаула, абындырыу амалла да бардыла.

Хар чалдиуню, хар амалны кесини энчи магъанасы барды. Сёз ючюн, ич чалдиуню этиучю адам анга юйренип къалады да, тутушхан заманда кесин ичине берип, ёрелей тутушады. Сора арт чалдиуню этеме дегенни уа, кеси амал табып, не артха, не алгъа  атады. «Къалай болса да», - деп угъай, иги эс этип, анга кесин хазырлап, алай тутушады.

Арт чалдиу адамгъа иги онг берген чалдиу тюйюлдю.

Жатып атыу – бек тап эм ариу амалладан бириди. Аны уста толтура билген адам тышындан къарагъаннга бек ариу кёрюнеди. Ол адам кеси бла тутушханны къаплап силдегенлей, билдирмей атып иеди. Аны этер ючюн, уллу кюч эм чыныгъыу керекди.

Амалланы ичинде бек хайырланылгъан жан сюекге алыуду. Анга иги юйреннген адамны сыртын жерге салгъан бек къыйынды. Нек десенг, ол кеси бу амалны арыгъынчы, тутушну аллында этерге сюеди эм бир-эки такъыйкъаны ичинде тамам этип къояды. Жан сюекге алыучу адам къуру кесини онг жанын бергенлей турур. Сора амалына тюшгенлей, эрлай, къагъып алыр.

Кёкюрекге алып атыугъа юйренир ючюн, адам кесин кёп кере сынаргъа, жеринде тургъанлай бурулуп атаргъа, чёрчекликге юйренирге керекди. Ол  амал не ич чалдиуню неда жан сюекге алыу амалланы этерге тап келмесе этилинеди.

Къыйын эм кёп жыгъышлада сыналгъан адамны къарыуун, кючюн билдирген, нени да этдирирге базыннган амалланы бири инбашха алыуду. Кеси тенгли ауурлугъу болгъан неда андан ауур адамны инбашына алгъан тынч болмагъанын ким да ангылайды. Тутушда адамны инбашына алып атхан а бютюнда къыйынды. Ол амалны тийишлисича толтура билиу гёжефни не жаны бла да ётгюрлюгюн, къарыуун эм жигитлигин кёргюзтеди.

Тобукъгъа алыу - чынтты нарт амалладан бириди. Ол амалны адам онг не сол тобугъуну болушлугъу бла этеди. Анга иги юйреннген тутушуучу къарыугъа эм эрликге ие болады. Нек десенг, аны жоругъу бла эте билген адамны залимлигине амал кеси шагъатды. Тобукъгъа алыучу амал артха бир заманда да аумаз эм абынмаз, къалай аудурлугъун а кеси тап биледи.

Онг жанына бла сол жанына тартыу амалланы адам жатып эм ёретин тутушханда да хайырланыргъа боллукъду. Ол амалланы толтурур ючюн, адам чёрчек эм бек уста болургъа керекди. Тарта билиучю адам, жыкъмаса да, жыкъдыргъан этмейди. Биз  тогъуз амалны санагъанлыкъгъа, ала андан да кёпдюле.

Тутуш а былай башланады: тутушуучуланы беллерине бел баула къысадыла. Эки гёжеф да ёретинлей, бетден-бетге къарап тохтайдыла. Сора къолтукълашадыла. Ызы бла эген белги бергенлей-тутуш башланады. Къолну жиберип, аякъдан тутаргъа, эки къолтукъну бирден алыргъа жарамайды. Алай, не амал да этип, жыгъаргъа керекди. Тутушда жыгъылгъанны тюз сыртындан салмаса, хорлаугъа саналмайды. Кюреш бошалгъандан сора, къол тутушуп айырыладыла. Ол жарашханны белгисиди.

Жашчыкъланы тутушха жети-сегиз жылларында юйретип башлагъандыла.