«Тилди хар миллетни да эм уллу байлыгъы»

Кэмиль Янышев Москвада Халкъланы байламлыкъларыны къырал институтунда культурология бёлюмню бошагъанды. Илму диссертациясын да жетишимли къоруулагъанды. Илму ишин жазгъан кезиуюнде уа бизни республикада бир ненча айны жашагъанды, диссертациясы малкъар халкъ сынагъан кёчгюнчюлюкню юсюнден болгъаны себепли. Кэмиль бла аны илму ишини темасыны юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Кэмиль, окъуучулагъа кесинги юсюнгден айтсанг эди?

-Туугъан Осетия Алания Республикада этгенме. Атам татарлы, анам а къазахлыды. Орус, ингилиз тиллени билгенликге, жарсыугъа, татарча уа юйренмегенме. Талай замандан а, Подмосковьеге кёчюп, орта школну  бошап, аскер къуллугъуму да толтургъанма.

-Диссертациянга сюргюнню темасын сайлагъанынг не бла байламлыды?

-Адам туугъан жеринден узакъ болса, талай замандан ары тартылып башлайды. Манга, юйюрюме да Филиппинледе жашагъанла иги, жарыкъ да болгъанлыкъгъа, биз къонакълабыз анда. Тыш къыралда турсанг, кесинги миллетинги энчилигин эслейсе. Башхалагъа къатышып къалмай, аны сакъларгъа борчлу болгъанынгы да ангылайса.

 Малкъар халкъ а саулай тамырлары бла юзюлюп, къум тюзледе онюч жылдан артыкъ жашагъанды. Ол бек уллу азапды, ол заманда адамла,     кеслерини энчиликлерин тас этмей, къалай къалгъанларын тинтирге сюйгенме.

-Шимал Кавказда кёчгюнчюлюкню азабын сынагъан миллетле, жарсыугъа, дагъыда бардыла. Таулу халкъны энчи нек сайлагъанса?

- Кёп жерледе да болгъанма, башха-башха халкъланы да таныгъанма. Алай, адамны этген ахшылыгъы бир заманда унутулмайды. Бир жол юй бийчем бла Минги тауну тийресине солургъа барабыз. Алайда уа таулу тиширыула къол бла эшилген затла сатыучудула. Сора аладан бири, бир кийим сатып алыгъыз, дейди. Ол сатхан затланы юсюбюзге кийип, суратха да тюшебиз. Сёзден сёз айта, ол къайдан келгенибизни, алыкъын канатлада учмагъаныбызны да биледи. Анда ишлеген жууугъуна сёлешип, хакъ да алдырмай бизни учуртханы мени бек сейир этдирген эди, аланы берген намысларын унутмагъанма. Ол бир жаны бла, экинчиси уа малкъар тил татар тилге жууукъ болгъаны ючюн да сайлагъанма.   

-Сора тинтиуге кёре къаллай оюмгъа келгенсе?

-Республикагъа келгенимде кёп адмла бла тюбешгенме, жазыучуланы чыгъармаларын да окъугъанма. Зор бла саулай халкъны кёчюргенлери аланы тарыхларында ыз къойгъаны да баямды. Къазахстан аулакълада билимлери болгъан къартланы кёбюсю ауушуп, ауздан-аузгъа айтылгъан таурухланы, тарыхны кёп затлары тас болгъанды. Аны хатасындан анда туугъан тёлюню билмей къалгъаны да аз тюйюлдю.

Иги жанын алып къарагъанда уа, жашаулары къыйын болуп, баш кечиндирир къайгъы басханлыкъгъа, миллет энчиликлерин тас этмегенди. Аны бюгюнлюкге дери жетдиргенлери да тышындан къарагъан кёп алимлени сейир этдиреди.

- Сени, алимнича, оюмунга кёре, гитче миллетле кеслери энчиликлерин тас этмегенлей адетлерин, бютюнда ана тиллерин сакъларча не мадар этерге керекди?

-Бюгюнлюкде бу бек магъаналы сорууду. Жаш тёлюню тюз юйретирге керекди, ол а эм алгъа ата бла ананы борчуду. Сабийни не затха сакъ болургъа юйретселе да, ол ол жаны бла барлыкъды. Эм алгъа уа кеси миллетин сюерге, адет-намысны бийик даражада кёрюрге итиндирирге борчлудула. Орус, ингилиз тиллени билирге керек да болур, алай юйде биринчи жерде ана тил болса тюздю. Энди ангылайма мен аны, татар тилими кесим да билмейме, сабийлериме да зат юйреталмазлыгъым баямды, ол а бек ачыулуду.

Къытайда жашагъан орус танышым барды. Аны юйюрю ол туугъунчу кёчгенди ары, анда школда окъуп, къытай тилни билгенликге, юйюрлерини ичинде жангыз ана тилде сёлешгенни къаты жорукъча жюрютгендиле. Аны себепли бюгюнлюкде Россейге келсе, орусча эркин сёлешеди.

- Не зат айтырыкъ эдинг бизни окъуучуларыбызгъа?

- Эм алгъа диссертацияны жазаргъа материалла жыяргъа болушханлагъа уллу ыразылыгъымы билдирирге сюеме. Бир акъылман айтханды: «Гитче адам ахча, махтау излейди, уллу адам а кесин излейди», - деп. Аны себепли газетни окъуучуларына айтырым, халкъны энчилигин, тарыхын, адетин тас этмей, излегенлей, билгенлей турсунла. Тилди, миллетни миллет этген да, аны тасха тюшюрмегенлей ёмюрле бла тёлюден- тёлюге этдиргенлей туругъуз, ол бек уллу байлыкъды.