Фахмусуну жарыкълыгъы бюгюн да биргебизгеди

Бу кюнледе КъМР-ни халкъ поэти Гуртуланы Салих туугъанлы 85 жыл толгъанын Маданият министерствобузну себеплиги бла республикада кенг халда белгиленирикди. Поэт, барыбызны да жарсытып, арабыздан кетгенли юч жыл болады. Алай Салихни жарыкъ сыфаты, ариу сёзю, фахмусу-назмусу уа бюгюн да биргебизгеди.

Заман къалай терк озуп кетеди. Эсимдеди аны 70-жыллыкъ юбилейин белгилеген кюнлерибиз, чыгъармачылыкъ ингирле къурап, газет, журнал, телевидение, радио да уллу поэтибизни кётюрюр ючюн къоймагъан эдиле. Ол жыллада къалам къарындашыны хурметин кёрюп, профессор Толгъурланы Зейтун «Аны поэзиясы» деген илму-тинтиу ишин да жазгъан эди. Бюгюн ол магъаналы материалны къысхартып басмалайбыз. Гуртуланы Салихни кенг чыгъармачылыкъ жолун а, сёзсюз, бир материалда айтып тауусалмабыз, нек дегенде ол, чеклеге сыйынмагъан долайча, уллуду, теренди.

Миллет тёрелерибизни, миллет энчилигибизни унутдурмай, сёз искусство бла байламлы усталыгъыбыз халкъыбызны энишге къаратырыкъ тюйюлдю дерге онг табылгъаны да ёхтемликди. Ол ёхтемликни селейтмей тургъан поэтлерибизни бусагъатлада Шимал Кавказны халкълары биледиле, таныйдыла. Аладан бири Гуртуланы Солтанбекни жашы Салихди.Миллетге уланлыкъ этген, аны сагъышы бла жашагъан, ишлеген поэт.

Поэтни аллында акъ къагъыт, къалам да женгилдиле, алай, айтханыбызча, назмуланы къанатландыргъан сабан сюрген, мекям ишлеген кибикди. Бютюнда шайыр миллетни аллында жууаплыкъны сезип, борч кётюргенлей жашаса. Гуртуланы Салих а, биринчи «Эрттен» деген назму китабындан башлап, талмай иш юсюнде келеди.

Миллет поэзиябызны юсюнден оюм этгенде, аны жангыртхан темала тюйюлдюле – кёз къарамды, фахмуду, туугъан жеринги табийгъатына сюймекликди деп, черте келебиз. Гуртуланы Салих да туугъан жерини бийик кёгюне, гюл хансына дери сакъды. Сёз ючюн, ташха эс бурмагъан, жашауну болумларына аны белги этмеген литературабызда поэт жокъду. Хар шайырны ёз тереги, ташы барды дерге тийишлиди. Салихни поэзиясында да таш кёп тюрлю оюмну, сезим байлыкъны ачыкълагъан сыфатды. Биз аны жыйышдырып, эмблематикасын къурасакъ, ол быллай боллукъду: «сары таш», «состар таш», «кюйген таш», «жютюленнген таш», «ачыу жаргъан таш», «ёмюрле жоннган таш», «арбазда жылыннган таш», «туугъан ташым», «юйретген таш», «жерге ариулукъ берген таш», «сыйдам таш», «зыбыр таш», «хапар айтхан таш» д.а.к.

Алай бла Гурту улу поэзиясында ташны анстан, назму тизгинине чарх берир муратда сагъынмайды. Сагъынылгъан ташланы бирликлери туугъан жерини энчилигин шартлайдыла, тюрлю-тюрлю бояуладан омакъ кюйюзюн согъадыла.

Бусагъатлада Гурту улуну назму китапларын ачсанг, миллет литератураны кёп тюрлю ауушлары, ныхыт жоллары эсинге тюшедиле. Эсинге тюшюрюп, ёхтемленмей да къалмайса. Сейирмиди, Салих литературагъа 60-чы жыллада келгенди. Малкъар халкъ Орта Азиядан къайтып, туугъан жеринде мал, мирзеу ёсдюрюп, эски арбазларын жангыртып башлагъан жыллада. Ол заманда эски хуналагъа кюн жарыкъ тийип, таулары бютюнда бийик, акъ кёрюнюп, халкъыбыз жангы жарыкъ жырла къанатландыргъанды, жюреги къууанчдан толуп, кёгюне булут къонмазына ийнаннганды. Айхай, халкъ бла бирге аны Орта Азияда ёсюп чыныкъгъан 18-20-жыллыкъ жашлары да къайтхан эдиле. Узакъ жерледе Ата журтларына термилип, къыйынлыкъ сынагъанла, ана тиллерин кюсеп, аны бек уллу насыпха санагъандыла. Орта Азияда жашауну къыйын сынауу аланы жюреклерин къатдырмагъанды, жерлерине, миллет тиллерине бла адетлерине, тёрелерине терен сюймекликни отун а жандыргъанды.

Юч-тёрт жылны ичинде миллет культурабызгъа анча фахму киргенди деп кёп халкъла ёхтемленаллыкъ тюйюлдюле. Бусагъатда ызыбызгъа къарай, 1960 жыллада малкъар литератураны от жагъасы тири ышырылгъанына сейир этип, мындан ары миллет культурабызны тарыхында аллай къыстау жангырыу боллукъ болурму деп сагъышланыргъа окъуна тюшеди. Ол заманда Гуртуланы Салих 18-20-жыллыкъ жаш эди, университетни сохтасы, алай сёз искусствобузгъа къошумчулукъ этерге, анга юлюшюн къошаргъа базыннган фахмусу аны алдамагъанды. Бусагъатлада ол ана литературабызны акъсакъалыды. Журналист ишни, кесаматны, къара сёзню, поэзияны, драматургияны да сыйлы жюгюн кётюрген.

Салихни лирика назмулары, поэмалары, пьесалары, усталыкъны бийик юлгюлери болуп, миллет ниет хазнабызгъа къошулгъанлары жаланда поэтни къууанчы тюйюлдю, жамауатны да къууанчыды. Аны ауазы 1961 жылда эшитиле башлагъанды. «Эрттен» деген ал китабы чыкъгъанлы уа жашауда кёп зат тюрленнгенди. Болсада ол назму китап бизни поэзиябызда тас болуп, неда окъуучуланы эслеринден кетип къалмагъанды. Нек дегенде, аны жазгъан поэт сынаусуз эсе да, литературагъа, жашаугъа да сюймеклиги уллу, ниети таза, умуту бийик эди.

Салих жашаугъа кёз къарамын, жюрек жарсыуун, къууанчын да жаланда тенглешдириулени кючю бла билдирирге итиннгенди. Жаш поэт тенглешдириулени бир затны юсю бла башханы ачыкъларгъа онгун излегенди. Аны тапхан суратлау мадарларында заманнга тёзген, тёзмегенлери да болгъанлары бюгюнледе баямды. Алай хар затны да бирча билирге, кёрюрге, эслилик туудургъан соруулагъа кесича жууап берирге итинмеклик поэтни энчилигиди. Ол энчилик аны ал атламларында окъуна белгиленнгенди.

Поэтни аты окъуучулагъа белгили болгъанлы аслам жыл болуп келеди. Салих анча жылны ичинде малкъар литератураны тёрюнде олтурады. Поэтни «Жашауну жыры», «Жашчыкъ бла суучукъ», «Ныхытла», «Къонакъ этигиз», «Ичер сууум», «Келген жолум», «Ёмюрню кёзлери» дегенча назму китаплары малкъар окъуучуну маданият жашауунда жерлерин тапханлары бла чекленмей, фахмусу, жютю сёзю кенг жолгъа да чыкъгъандыла: «Синий ливень», «Грызет мой конь удила», «Пора листопада»дегенча орус тилде басмаланнган китаплары эм башха назмулары, поэмалары поэтни закийлигин кёп миллет окъуучулагъа шарт этгендиле.

Бютюнда поэтни «Сонет минчакълары» анга тынгылы шагъатдыла. Ол жанр литературалагъа 13-чю ёмюрден бери белгилиди. Назмуну аллай тюрлюсюню къурулушу энчи жорукълагъа бойсунады, аладан бири бузулса, сонет да бузулады, къысха айтханда, ол поэзияда эртте тохташдырылгъан назму «кепди», поэт айтыр затын 14 тизгиннге сыйындырыргъа керекди, аланы сегизиси энчи рифмалагъа салыннган тёрт тизгинли бла юч тизгинли экишер строфалагъа бёлюнедиле. Хар строфаны магъананы айнытыу къуллугъу да башхады. Сёзсюз, назму «кепни» тарлыгъына сыйынып жазгъан къыйынды. Поэзияны ол ариу, низамлы формасы малкъар литературагъа хазна белгили болмагъанды. Бизни поэзиябызда жашау, сезим кюрешни теренлигин сонетни кючю бла ачыкъларгъа Салих биринчи атлам этгенди. Алай атлам биринчи болса да, жетишимлиди. Поэтни сонет минчакъларыны темасы сюймекликди. Адамны жюрек жарсыуун, тюрлю-тюрлю сезимлерин ачыкълауда биринчи малкъар сонетле биринчи сынауча къалмай, малкъар поэзияны лирика мадарларын айнытырыкълары баямды.