Таулу тиширыуланы кертичиликлери – халкъны жашаууну баш шарты

Уллу Ата журт урушну жылларында юйюрлерин тутхан атала жерибизни немислиледен къорууларгъа кетгенде, юй бийчеле сабийлерин абызыратмай ёсдюргендиле. Кёпле сермешледе замансыз жоюлгъанда, анала балаларыны жюреклерин такъыр этмегендиле, ариу сёзлерине чулгъагъандыла, кечелени-кюнлени да тохтаусуз ишлегендиле. Кёчгюнчюлюкде да таулу тиширыула болмасала, миллетден не къаллыкъ эди? Хар бирини жашауун энчи жазарчады. Жигитле, тазала, ариула. Ол заманны суратларына къарасанг, аланы бетлерине сейир этесе – бары да нюрлюле! Адамны ниети, акъылы, жашаугъа къарамы – бетинде кёрюнюп къаладыла, кюзгюдеча.

Мен эки жыл мындан алгъа Москвада журналистлени жыйылыуунда болгъанымда, фронтчу Мечукъаланы Элиясны тукъум тамгъасын 80 жылдан Огъары Малкъаргъа юй бийчесине келтиргенлерин айтханымда, зал шум болгъан эди. Оналтыжыллыкъ Муртазланы Кызыйка баш иеси бла жыйырма бла сегиз кюн жашагъанды, жаланда жыйырма бла сегиз кюн! Сакълагъан а битеу жашауун этгенди!

Бу иш битеу да жамауатны титиретгенди, кёпле, кеслерини урушдан къайтмагъан адамларын эсгерип, жилягъандыла.

Волонтёрла 80 жыл мындан алгъа Кубаньда фашистле бла къазауат баргъан талада Мечукъаланы Элияс боюнунда жюрютюучю тукъум тамгъасын тапханларында, аны кимники болгъанын билмей эдиле. Болсада, Валерий Постол аны бир жанына атып къоймагъанды, тенги Сергей Дубинец бла беш жылны ичинде интернетде иесин излегендиле. Бир жол а Сергей Дубинец аскерде бирге къуллукъ этген кавказлы нёгерлерине жазгъанды. Бир сагъатдан Гергокъланы Заур: «Бу Мечукъаланы тукъум тамгъаларыды», - деп жууаплагъанды. Ызы бла Постол бла Дубинец судмедэксперт Мечукъаланы Азрет Маштаевичге сёлешгендиле. Жууукъ заманда ачыкъланнганды: Кубаньда Мечукъаладан жаланда Элияс уруш этгенди. Ма алай, оналтыжыллыгъында баш иесин тас этген Кызыйка 80 жылдан Элиясны боюнунда тукъум тамгъаны къолуна алгъанды. Ол дуниядан бу дуниягъа баш иеси салам бергенлей… Валерий Постол бла Сергей Дубинецни Огъары Малкъаргъа келгенлери – адамлыкъны шартыды. Фашистле бла сермешледе жан берген бир адамыбыз да унутулмагъанды.

Ариу Къыз деучю эдиле Муртазланы Кызыйкагъа Кюнлюмде. Панбархат жыйрыкъларында ол тюз гинжиге ушай эди. Оналтыжыллыкъ Кызыйканы Мечукъаланы Элияс къызны анасыны ыразылыгъы бла алгъан эди. Жаш жууукъларына къонакъгъа келгенде кёрюп тургъанды къоншуда Кызыйканы къылыгъын, адеплилигин, тизгинлигин, кёз къаматхан ариулугъун да. Кызыйка анасына: «Нек этдинг бу оноуну манга?» - дегенинде, анасы: «Ол жашха угъай дерге тилим буруллукъ тюйюл эди, къызым», - деген эди. «Бюгюнча эсимдеди, - дейди Кызыйка, - эски межгитни аллында бир чууакъ кюн жяп - жашил кырдыкда Мечукъаланы жашлары олтуруп ушакъ эте тура эдиле. Аланы ол кюн насыплы, жаш сыфатлары, ол кырдык, кюнню тынчлыгъы, дунияны мамырлыгъы, суратча, жюрегиме салынып къалгъандыла. Ол ариу адамладан бири да урушдан къайтмагъанды. Жырланмагъан жырлары, юзюлген къадарлары, кюйген жууукълары-тенглери… къой-къой, энди ол чексиз къыйынлыкъ бир заманда да къайтарылмасын».

Узакъ 1942 жылда Элиясны бла Кызыйканы тойлары ай чакълы бир баргъан эди. Шарт айтсакъ, Ариу Къыз бла Элияс жыйырма бла сегиз кюн жашагъандыла бирге. Мечукъалары айтханнга кёре, тукъумда иги къуллукълада ишлегенле болгъандыла, ала къагъытланы тап къурап, юйде къоябыз сени дегенлеринде, жаш унамагъанды. «Военный училищеде бираз окъугъанды да, кеси ыразылыгъы бла фронтха кетгенди», - дейди Азрет Маштаевич.

Элиясны элде бек сюе эдиле, таматалагъа хурмет этген, ариу тилли, акъыллы жаш эди. Кеси да сюдде секретарь болуп ишлегенди. Урушха кетген кюнюнде, юйден, ишге баргъанча, чыгъып кетгенди. «Мен а ингирде ишден келликди деп, сакълай эдим», - дейди Кызыйка. Элияс айталмагъан эди сюйгенине урушха атланнганын. Ачыталмагъанды, элгендиралмагъанды Кызыйканы. Бирле айтырыкъ болурла: «Фашистлеге къажау кюрешге кирлигин биле тургъанлай, урушну оту халкъны жутуп баргъанын кёре тургъанлай, ол юйюр нек къурагъан эди?» - деп. Алай жыйырма бла сегиз кюн – узун ёмюрдю. Хау, бир къысха такъыйкъады, алай аны бла бирге уа узун ёмюрдю. Бирде жаланда бир кюннге насып, жашауну магъанасы да сыйынып къалады. Элияс бла Кызыйка насыпларындан артха турмагъандыла. Ол аланы насыплары, сайлаулары, жашауларыды. Кёрген – жапмайды кёзлерин, эшитген – къулакъларын, жаны сау – жашайды.

Хау, Ариу Къызгъа мында, Азияда да келечиле келгендиле. «Сен ёлсенг, Элияс къайгъы сёзге келген къызладан айырыр эди юй бийче. Элияс ёлдю, сен а кесинги саулай жерге нек сугъаса? Жаша! Алыкъа жашса!» - дей эдиле кёпле. Хау, токъсан алты жылы болгъан Кызыйканы бюгюнлюкде окъуна бетинден нюр ура турады! Ариуду. Алай ол битеу келечилеге да арсарсыз «угъай» деп тургъанды. «Мен къалай унутур эдим аны?» - дейди Элиясны юсюнден. Ариу Къыз насыбы 28 кюн, жангызлыгъы уа 80 жыл болгъанына жюреги къыйналмайды, жилямайды, ол жаланда Элиясны юсюнден сау ёмюрню хапар сакълап жашагъанды. Келди хапар: боюнундан тамгъа къолуна тюшдю.

Журналистле бла бирге Огъары Малкъаргъа баргъан Мечукъаланы Мухтар: «Тамата тёлю къаллай таза, кючлю тёлюдю! Урушну, кёчгюнчюлюкню кезиуюнде таулу тиширыула миллетни гунч болуудан сакълагъандыла. Къыйын заманда намысларын, бетлерин тас этмегендиле, беллерин къаты къысып, кече-кюн да ишлегендиле. Бизни Кызыйкача адамларыбыз болгъаны бек уллу насыбыбызды», - дегенди. Ариу Къыз Азияда бир-бирде тангнга дери олтуруп чыгъыучуларын эсгереди. «Онюч жыл турлукъбуз анда, деп эсибизге да келмей эди. Биринчи заманда ма бусагъат артха къайтарадыла деп, сакълай эдик. Биз жукъламай тургъанлыкъгъа, теркирек къайтарыкълай… Бек термиле эдик Малкъаргъа. Ишлеген а мамукъ заводда этгенме. Болмагъанча къыйын иш эди», - дейди Кызыйка.

Черек районну администрациясында ишлеген Байсыланы Харун: «Аллах айтса, бизни районда ол тёлюню сыфатлагъан таулу тиширыугъа эсгертме боллукъду. Мен Кызыйканы жыл сайын Хорламны кюнюнде келип, алгъышлайма. Не сейир, сезген этгенлей, «бир хапар сакълайма» деп тура эди. «Келди хапар!» - деген эди.

Черек районну ветеранларыны советини секретары Таукенланы Зухура айтханнга кёре, Огъары Малкъардан Уллу Ата журт урушха 990 адам кетгендиле, кёчгюнчюлюкден сора элибизге 68-зиси къайтхандыла. «Битеу да Черек райондан а фронтха 3500 адам атланнганды, 807- синден къалгъанлары жерлерин фашистледен къоруулай жан бергендиле. Жаннетли болсунла», - деген эди Таукенланы Зухура.

… Къаллай бир заман озса да, мен Огъары Малкъарда Кызыйка бла оздургъан кюнюбюзню унуталлыкъ тюйюлме. Аны эм башха таулу тиширыуланы къадарларын къайда да айтып турургъа керекди, таулу тиширыуну сыфаты битеу да дуниягъа багъалыды. Ол – юлгюдю. Москвадан журналистлени жыйылыуларындан жайылгъаныбыздан сора, хар бирибиз газетлеге статьяла жазгъан эдик. Аланы барысында да Мечукъаланы – Муртазланы Кызыйканы аты хурмет бла айтылгъанды.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: