Мыйыны жашырынларын билген Алий

Бизни халкъыбызда битеу да Россейде атлары айтылгъан алимлени атларын кёпле билмейдиле. Аны сылтауларындан бири: таулула махтауну сюймейдиле. Не къыйын ишни жалчытсала да, алгъа уа чыкъмайдыла, газетлеге, телевидениягъа чапмайдыла. Аллай уллу алимлерибизден бири медицина илмуланы доктору, СССР-ни Илмула академиясында «Биологическая физика клетки» деген институтну нейромедиатор системаланы лабораториясыны башчысы Чубакъланы Рамазанны жашы Алийди. Жарсыугъа, фахмулу таулу алим жашаудан замансыз кетгенди: элли жылында. Болсада битеудуния илмуда ыз къойгъанды.

Илму тинтиулери

Алий кёп жылланы ичинде СССР- ни Илмула академиясыны Биология физиканы илму советинде «Нейрон in vitro» илму секцияны ишине тири къатышханды эмда 1989 жылдан 1992 жылгъа дери аны председатели болгъанды.

Чубакъланы Алийни башчылыгъы бла «Возбудимые клетки в культуре ткани» деген биринчи эмда экинчи битеусоюз симпозиумла къуралгъандыла эмда бардырылгъандыла. Алагъа нерва клеткала бла байламлы тинтиулени бардыргъан уллу алимле бла специалистле къатышхандыла. Аллай симпозиумлагъа кёре Алийни редакторлукъ этиую бла чыгъарылгъан илму ишлеге бизни эм тыш къыраллада алимле да уллу эс бургъандыла.

Чубакъ улу жюзден артыкъ илму иш, эки монография басмалагъанды. Алада ачыкъланнган шартлагъа таянып шёндю психиатрия эм неврология бла байламлы тинтиу ишле бардырыладыла.

Москвада «Илму» китап басмада 1992 жылда Чубакъланы Алийни «Биогенные амины и развитие мозга» деген уллу монографиясы чыкъгъанды. Ары аны адамны мыйысы бла байламлы кёп жылланы бардыргъан тинтиулеринде ачыкъланнган шартла киргендиле. Артда мыйыда тюрлениулени сылтауларыны концепциясыны мурдору алагъа кёре къуралгъанды.

Рамазанны жашы Алийни башчылыгъы бла кёп кандидат диссертацияла хазырланнгандыла эмда жетишимли къорууланнгандыла. Кёп жылланы ичинде алим халкъла аралы симпозиумлагъа, илму конференциялагъа да къатышханлай тургъанды. Италияны, Великобританияны, Францияны, АБШ- ны, Канаданы эм башха къыралланы да атлары айтылгъан алимлери бла байламлыкъ жюрютгенди.

Жарсыугъа, кёп жылланы дайымда сынаула бардырып тургъаны, аяусуз ишлегени аны саулугъун тозуратхандыла. Къыйын ауруу къысха заманны ичинде аны жашауун юзгенди. Белгили алимни хурметине Черек районну Огъары Жемтала элини орта школуна Чубакъаны Рамазанны жашы Алийни аты аталгъанды.

Къадар жоллары

Огъары Жемтала Чубакъ улуну туугъан элиди. Халкъыбызны ёхтем жашы дей, элде жамауатда кёп тёлюлеге дери ата-баба ызын игилик бла айтдыра келгенден уллу насып къайда! Хар элни уа тарых ызы аллай адамланы къаласы бла бегитилипди. Огъары Жемталаны алып къарасакъ, ол 1939 жылда энди къурала башланнган эл эди. Бир жаны бла жер такъырлыкъдан, экинчи жаны бла ариу жерледе жангы жашау къурар ючюн Чубакъланы Рамазан Огъары Малкъарны Шканты, Кюнлюм деген эллеринден келген адамла бла бирге Жемталаны кюнчыгъыш жанында юй тюп салгъан эди. Алай Уллу Ата журт уруш, ызы бла уа кёчгюнчюлюк ариу жашауну бузгъан эдиле. Ол жарсыулу жыллада 1942 жылнда мартда Чубакъланы Алий тууады. Алай, ата жылыуу, тюшде кёргенча, узакъ кете, атасындан ёксюз къалады. 1944 жылда уа аны анасы Рахимат юч ууакъ сабийи бла мухажирликге атланады.

Алийни эгечи Ксаналаны Арзият айтханнга кёре, Къыргъызстанны Фрунзе областыны Ивановский районуну эллерини бирине тюшген эдиле. Жангы жерде, танымагъан адамланы ичинде жашау этген не заманда да тынч тюйюлдю. Кёчгюнчюлюк азабы абызыратхан ёксюзле анасына уа бегирек да. Сабийлерин этек тюбюне жыйып, олтуруп жиляп тургъандан хайыр болмазлыгъын ангылагъан Рахима кюндюз колхоз чюгюндюр бахчада ишлейди. Ашхам къарангысы бла юйге келсе, сабийлерине азыкъчыкъ мажарады, юслерине-башларына къарайды. Юй жумушланы бошап тынчаяйым десе уа, танг белги бергенин кёреди.Не да болсун, сабийлерин ач-жаланнгач этмей ёсдюреди.

Арзият къарындашы Алий сабийлигинде окъуна башхаладан айырмалы болгъанын чертеди: «Биринчи классда бир къыргъызлы тиширыу окъутханды Алийни. Аны бла тюшюп сураты да бар эди… «Билеме, сен алим боллукъса… алай болсанг, мен санга барсам, манга саугъагъа чай берирмисе?» - деучю эди. Аны сёзлерин бир унутмаучу эди къарындашым. Гитче заманчыгъында окъуна адамла бек сюе эдиле Алийни, аппам да, бизникиле да аны артыкъ кёре эдиле…»

Школда жаланда «бешлеге» окъугъанды

1950 жылда биринчи кере къыргъыз школгъа окъургъа келген жашчыкъны къадары кёп таулу сабийлени къадарындан башха тюйюл эди. Сабийледен бек гитчелери болгъанына да къарамай, эрке ёсген жаш болмагъанды. Гитчелигинден окъуна анасына, эгечлерине да билеклик этерге кюрешгенди.Бир кесек къарыу алгъан сабий жашчыкъ анасына чюгюндюр юлюшюн ишлерге да болушханды.Эгечлери бла бирге отха, суугъа да къармашханды. Аны бла бирча къоншу элде орус школгъа жюрюгенди, жаланда «бешлеге» окъугъанды.

Алай бла Къыргъызстанда Алий беш класс окъуп бошайды. Малкъар халкъ башына эркинлик болгъанды деген хапар а кенгден-кенг жайылып тебирейди. 1956 жылда Рахимат сабийлери бла Огъары Жемталагъа къайтады. Рамазан ишлеген юйню жангыртып, жангы жашау этип башлайды. Алыкъа элде школ болмагъаны себепли, окъуугъа итиниулюклери болгъан сабийле Тёбен Жемталаны школуна жюрюйдюле.

Рахима жашыны ариу къылыкълы болгъанына, иги окъугъанына къууанып жашагъанды. Баласы уллу адам боллугъуна ишексиз ийнаннганды. Аны себепден болур эди, Алий окъууун андан ары ёсдюрюрге, жашауун адамланы саулукъларын сакълау бла байламлы этер умутда 1960 жылда Орджоникидзе шахарда къырал медицина институтха киреди.

Билимни жолунда

Таулу жаш институтда да бек айырмалы окъугъанды. Профессорланы, доцентлени лекцияларына эс буруп тынгылагъанды. Практика дерслеге тири къатышады. Хар неге да юйренирге, билим алыргъа шёндю онг барды, артда уа кеч болур деп, эсли жаш заманын зыраф оздурмагъанды. 1966 жылда институтну айырмалы бошагъанына шагъатлыкъ къагъытын къолуна алгъан эди.

Алий окъууун андан ары ёсдюрюр мурат бла анасындан, эгечлеринден да ыразылыкъ алып, аспирантурагъа кирирге ара шахар Москвагъа келеди. Аспирантурада окъуй тургъан заманында Совет Армияда къуллукъ этерге чакъырылады. Кремлёвский курсантланы саулукъларына къарагъан врач да болады. Ол борчун да намыслы толтурады. 1970 жылда аспирантураны бошап, илму диссертациясын жетишимли къоруулап, медицина илмуланы кандидаты деген атха тийишли да болады.

Мыйыны бла адамны башха саныны клеткаларыны байламлыкъларына медицина илмуда медиаторла дейдиле. 1970 жылдан башлап ёлюп кетгинчи Алий адамны мыйысы къалай ёсгенин, бирле акъылтолу, бирле акъылдан кем нек туугъанларын тинтгенди. Аллай саусузлагъа къалай болушургъа боллукъду?  Мыйы хар жаны бла да бир кибик тап айныр ючюн не затла себеплик этедиле? Бу иш кеси аллына барыпмы турады? Аллай къыйын соруулагъа хазыр жууапла жокъ эдиле. Алий тинтиуле бардырып башлайды.Ол жыллада бардыргъан илму ишлери доктор диссертациясына киргендиле, ол аны жетишимли къоруулагъанды.

Биология илмуланы доктору Анатолий Бровко бла РАН-ны Биофизика институтуну таматасыны илму жаны бла орунбасары Ирина Масулис таулу алим мыйыны тинтиулери бла илмуну айнытханын чертгендиле.

Чубакъланы Алий 1989 жылдан 1992 жылгъа дери Пущино деген академгородокда, СССР-ни Медицина илмуларыны академиясыны Биофизика институтунда мыйыны тинтген уллу илму лабораториягъа башчылыкъ этгенди. Бир кюнюн да бошуна иймей, арымай-талмай, эрикмей, медицина тинтиуле бардыргъанды. Аланы юсюнден илму статьяла, монографияла жазгъанды. 1992 жылда аны «Биогенные амины и развитие мозга» деген могографиясы басмадан чыкъгъанды. Ол бюгюннге дери арталлыда тинтилмеген медицина сорууланы ачыкълагъан, битеу дуния медицина илмугъа уллу къошумчулугъу болгъан ишди.

Анасын бир заманда да унутмагъанды

Жазыучу Бегийланы Абдуллах бла Чубакъланы Алий жууукъ жетедиле, аны себепли поэт кёп зат биледи аланы юйюрлерини юсюнден. «Алий туугъан элин бек сюйгенди, анасына да тансыкъ бола эди. Сора ишлеген институтундан кетип, элине къайтыргъа умут этгенди. Ол заманда профессор Громова Алийни анасы бла тюбешип, ачыкъ ушакъ этген эди. Алий Пущинода къалады. Анасы да анда бир къауум заман жашагъанды, кёпле бла шуёхлукъ жюрютгенди. «Анда не зат сейир эди?» - деп соргъанымда: «Урчукъ ийирген бек хычыуун эди! Кесинги фатарынгы эшигини къатында сюелип, урчукъну эниш этажлагъа жиберип, алай терк эте эдим халыны!» - деп жууаплагъаны эсимдеди…»

Боташланы Хусей да бир сейирлик зат айтханды: «Барама бир кере Москвагъа, Алийге къайтама… анасы ауушханлы тёрт-беш ай ётген эди. Жау ийис чыгъады. «Бюгюн байрым кюндю, бир жау ийис этдирейим деп», - плитада табагъа чеплеу жау къуюп… Локъумла эталмаса да, жау ийис чыгъаргъанды. Ол кюн эсиме келсе, бюгюн да ыспас этеме Алийге.Ол анасына керти жаш болгъанды. Сабийлери уа Москвада туугъандыла, Москвада ёсгендиле. Алай Алийни юйюнде ингирде тауча болмаса, орусча сёлешген жокъ эди. Сабийлери бизден эсе иги сёлешедиле тауча».

Алий Гуппойланы Захида бла юч сабий ёсдюргендиле. Ала бийик билим алгъандыла, ишлеген жерлеринде намыслары жюрюген адамладыла. Таулу алим Чубакъланы Алийни жолу юзюлмегенди, ызындан сабийлери, ол юйретген, ёсдюрген, окъутхан сабийлери бардыла. Ишинде да, юйюнде да къыйыны зыраф болмагъанды. Таулу миллетни сыйлы адамы – Чубакъланы Рамазанны жашы Алий халкъыбызны атын иги бла айтдыргъанды. Керти дуниясы жарыкъ болсун. 

Байсыланы Марзият.
Поделиться: