ШАРКЪ ДУНИЯНЫ ЗАКИЙИ

Шаркъны бек белгили адамларындан бири – персид эм таджик назмучу, алим, математик, астроном Омар Хайям туугъанлы быйыл 975 жыл болады. Аны аты шаркъ маданиятны белгиси болуп, ызындан келген кёплеге илхам бергенди.

Ол 1048 жылда Иранда Нишапури атлы шахарда туугъаны бла байламлы, аны атына Омар Хайям Нишапури деп да айтхандыла. Аны атасыны гитче сатыу жери болгъанды. Юйюр анга жашагъанды.

Сабий заманындан окъуна Хаямны билим кесине тартханды. Къара таныгъанлай окъуна ол, тамам сегиз жылында, математика, астрономия жаны бла тапхан китабын окъургъа излегенди. Ол заманда жюрюген адетлеге кёре, онеки жылы жетгенде, аны окъургъа туугъан шахарында медирсеге бергендиле.

Жарсыугъа, оналты жылында ол атасындан, анасындан да ёмюрге айырылгъанды. Андан сора анда юйюн сатып, Самаркандха кёчгенди.

Ол заманлада Самарканд бир да белгили шахар болгъанды – Шаркъны илму эм маданият жаны бла айтылгъан арасы. Хайям анда медирседе окъугъанда, асыры бийик жетишимле этгенден, аны сохталадан юйретиучюлеге ётдюргендиле. Анда тёрт жыл тургъандан сора, Хайям Бухарагъа кёчюп, анда китапханада ишлеп башлагъанды. Ол иш анга илму бла кюреширге онгла бергени баямды.

Ол, дин, медицина жаны бла да окъуп, хакимге саналгъанлыкъгъа, алай бла кёплеге болушлукъ этгенликге, жюреги уа математикагъа тартханды. Алай бла,  Бухарада жашагъан он жылгъа ол бу илмудан бир ненча белгили илму иш жазгъанды. Ол санда, арифметика тергеулени, алгебрада уравненияланы юслеринден. Аны эрттегили румлу математик «Евклидни китапларыны кириш сёзлеринде къыйын ангылауланы юслеринден» деген иши уа юч китапдан къуралгъанды. Ол бу илмуну мурдорундан башлап ангылатады. Дагъыда Хайямны бу жаны бла бек уллу ишине «Алтындан бла кюмюшден къуралгъан затда аланы къаллай бир болгъанларын тергеуню санаты» саналады.

Былайда айта кетерге керек болур. Ол заманлада илму бла кюрешгенлеге ол не бу къырал оноучу болушуп болгъанды, аны кесине болушлукъчу, неда къаласында поэт, неда астролог, неда врач этип. Алай бла анга жандауурлукъ этген адамны хатери керек болгъанды Хайямча алимлеге. Анга да аллай адамла болуша келгендиле. Ол алагъа ыразылыгъын кесини ишлеринде айта тургъанды. Ол ишле не заманда жазылгъанлары да ол шартлагъа кёре тохташдырылгъанды. Оноуну къолларында тутханла билимли адамлары бла эришгендиле бир бирге, аланы тасха халда биринден бирине чакъыргъанла да тюбегендиле.

Башында айтылгъан математика ишлени болдурургъа, аланы басмаларгъа Хайямгъа Самарканд шахарны судьясы Абу Тахир болушханды. Аны юсюнден Омар Хайям алай жазгъанды: «Аны барлыгъы мени кёкюрегими кенг этгенди, аны жамауаты мени махтаууму бийик кётюргенди».

1974 жылда, анга жыйырма алты жыл болгъанда, Омар Хайям, Иранны солтаны Мелик-шах чакъырып, ары баргъанды. Анда, ол бай, берекетли, къолайлы жерде, аны дин жаны бла къырал тамата этерге излегендиле. Алай а ол затны унамагъанды Хайям – ол адамлагъа буйрукъла берип, аланы не алай, не былай жашагъыз деп, юйретирге сюймегенди. Ол заманда Мелик-шах анга бек уллу онгла бергенди. Хайямны математикагъа бла астрономиягъа сюймеклигинден хапарлы болгъанлай, аны къыралында дунияны бек уллу обсерваторияладан бирине тамата этгенди, алай бла анга математика эм астрономия бла кюреширге онг бергенди. Онсегиз насыплы жылны ишлегенди анда Хайям.

Мелик-шахны визири Низам ал-Мулку XI ёмюрню бек белгили жамауат къуллукъчусу болгъанды. Ол къыралны жашнауунда билимни магъанасын терен ангылагъанды. Алай бла Иранда Исфахан, Багдад, Басра, Нишапур, Балх, Мерва, Герат шахарлада окъуу-илму академияла ачханды. Аны Омар Хайямгъа сыйы уллу болгъанды. Аны Ираннга чакъырыр оюм да биринчи анга келгенди. Солтан Малик кесине ол ёмюрню бек иги астрономларын жыйгъанды. Алагъа таматагъа уа Омар Хайямны сайлагъанды.

Обсерваторияда ишлегенде, Хайямгъа кюн рузламаны къураргъа буюрулгъанды. Аны жыйына ол ишни сюйюп этгенди. Рузлама алда болгъанладан тамамлыгъы, тюзлюгю бла айырмалы эди. Бусагъатдагъы алимлени айтханларына кёре, ол рузлама шёндю жюрюген, 16-чы ёмюрде къуралгъан григориан рузламадан жети такъыйкъагъа тюз эди. Ол жангылыч бюгюн жылгъа жыйырма алты такъыйкъа тенгли болады.

Дагъыда Омар Хайям «Жулдузланы жюрюгенлерини таблицасы» деген илму ишин жазгъанды. Ол иш андан арысында астрономияны тарыхында бек магъаналы илму ишледен бири болуп чыкъгъанды. Аны бла бирге ол планеталаны болумларын да ачыкълагъанды, аланы жюрюшлерини теркликлерин тергер амалланы тапханды.

Болсада 1092 жылда Мелик -шах ауушуп, ол ишле тохтагъандыла. Жангы солтан билимге, илмугъа алгъындагъыча эс бурмагъанды. Андан сора Омар Хайям Меккагъа хаж къылыргъа баргъанды.

Аллахны аллында ол борчун толтуруп, туугъан шахары Нишапургъа къайтхандан сора, ол адамланы багъыу бла кюрешгенди. Философиягъа – жашауну ангылау илмугъа эс бёлгенди. Назмуларын да ол заманда басмалап башлагъанды. Ол илму ишлерин араб тилде жазса да, назмуларын а персид. таджик тилледе къурагъанды.

Ол Аллахха ийнаннган адам эди, алай а аны жазгъанларын окъугъанланы бир къаууму ол Аллахны излемлеринден чыкъгъан сунады. Ичгини, башха харамгъа саналгъан затланы татлылыкъларыны, алдаулукъларыны юслеринден ачыкъ айтхан назмучуну бирле махтагъандыла, башхала сёкгендиле. Алай а алада айтылгъан кертилик, ачыкълыкъ атламын алышындырмай, ёмюрлени ётюп келеди.

Аны илму ишлери, рубаилери да дунияны кёп тилине кёчюрюлюп айтыладыла. Бизде аланы Додуланы Аскер, Бабаланы Ибрагим, Ёлмезланы Мурадин, башхала да кёчюргендиле. Ала, къысха болсала да, терен магъаналыдыла. Суратлау амалланы тюрлюлери бла айырмалыдыла. Автор алада адамлада къылыкъ хунерни къолайсызлыгъын, бирде дин излемлени къарыусузлукъларын, терсликлерин, дунияны болжаллы болгъанын айтады. Аланы асламысы уа философия магъаналыдыла. Сёз ючюн:

Хурметсизди бирде жашауну бораны,

Аламатды жашау, алгъанда саулайын.

Бошду, бошду къара болгъаны гыржынны,

Къоркъуулуду андан къарасы жанынгы.

Аны юйюрю болгъанды деп бир жерде да айтылмайды. Жангызлыгъы уа жазгъанында танылып турады. Андан бир заманнга азат болургъа ол акъылман, закий адамгъа сохталары, алим тенглери болушхандыла. Алай а сюймекликни юсюнден рубаилери бардыла. Аладан бири буду:

Сен терек бахчагъа чыкъгъанда, уялгъанды шарх-шарх.

Ол санга сукъланыу анга бермей тынчлыкъ шо бир чакъ.

Айт, санга не ючюн, нек уралмады баш сарыуул?

Ол субай санынгы кёргенде, тутхандан талауу.

Омар Хайям 1131 жылда ауушханды. Ол аны аллында Ибн Синаны (Авиценна) «Багъыу китабын» окъуй болгъанды. Аны бир жанына салып, намазын этип, дуниясын алай алышханды дейдиле. Обасы Нишапурдады. Ол ауушхандан сора сегиз жюзден артыкъ жыл озгъанда, кёплени тилеклерин болдуруп, аны чыгъармачылыгъына баш ургъанла, ахча жыйып, персид эм таджик назмучу, алим, математик, астроном Омар Хайямны – шаркъ дунияны закийини къабырына сын салгъандыла. 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: