Фахмулулукълары бла кёплени сейирге къалдыргъандыла ала

Битеу къыралгъа белгили хореограф, Россейни халкъ артисти, Къабарты-Малкъар Республиканы халкъ артисти, Чечен-Ингушетияны халкъ артисти кёп жылланы «Балкария» къырал фольклор-этнография ансамбльни художестволу башчысы болуп  тургъан Улбашланы Мутайгъа быйыл  республиканы жамауаты 100 жыл толгъанын  белгилегенди. Аны бла байламлы Улбаш уллу къыйын салгъан эмда кёп жылланы ишлеп тургъан республикада биринчи профессионал ансамбльни къуралыууну юсюнден РСФСР-ни сыйлы артисти Билял Каширгов жазгъан материалны берирге тийишли кёребиз.  

1933 жылны биринчи октябринде Ленинчи окъуучу шахарчыкъда художестволу студия ачылгъанды. Анда хореография эмда миллет музыка инструментледе согъаргъа юйретген бёлюмле бар эдиле. Андан чыкъгъандыла республикада биринчи профессионал тепсеучюле да. Бир ауукъдан ол къауумгъа Къабарты - Малкъарны тепсеу эм музыка ансамбли деп атагъандыла. Аны балетмейстери Рахайланы Окъуп болгъанды. Ол жыллада ишин алай таукел башлагъан хазна коллектив жокъ эди. Кёп къалмай, хар элде да болуп, малкъарлыланы, къабартылыланы да халкъ тепсеулерин кёргюзтгенди. Анда ишлеген онтёрт адам, машиналаны бирине мине, биринден тюше айланыучу эдиле. З. Балкарова, А. Фиров, З. Дуков эм башхала тамата къауумну къурап, Улбашланы Мутай бла Мухамедхан Аталиков сабийлей келген эдиле бери. Эл клублада чыракъ болмагъаны себепли, фатеген чыракъла жарытхандыла.

Бир жылдан, октябрьни он сегизинден башлап жыйырма ючюнчюсюне дери Пятигорскда Шимал Кавказны биринчи колхоз-совхоз спартакиадасы болады. Анда артистле кеслерини фахмуларын онсегиз  тюрлю-тюрлю затлада кёргюзтюрюк эдиле да, бизникиле онбешисинде хорлайдыла. Аны ючюн ахча саугъала, рояль да алгъандыла. Нарком Серго Орджоникидзе, анда болуп, жаш тепсеучюлени Улбаш улуну бла М. Аталиковну чакъырып, ала бла сёлешгенди. Мутай артда былай эсгериучю эди: «Концертден сора мени бла Мухамедханны да Орджоникидзе ложасына чакъырады дейдиле. Барабыз да, кесине жууукъ чакъырады да, къучакълайды. Сора сорады: «Къалай окъуйсуз? Тепсегенигизча аламат окъуй эсегиз, аперим! Аны ючюн экигизге да саугъагъа велосипедле береме. Ала биргеме тюйюлдюле, алай Нальчикде алырсыз».

Бир айдан жаш тепсеучюле, велосипед къоллу болуп, битеу шахарны жашлары да аланы сукъланнган къарамлары бла ашыргъандыла. Ол жыллада экисинден сора аллай улоуу болгъан сабий жокъ эди.

Заман да оза, 1935 жылда коллективни Москвагъа чакъырадыла. Анда концерт бергенинден сора М.А. Горький, бизни тепсеулени жаратханын айтып, алада болгъан ариулукъну, артистлени усталыкъларын да белгилегенди, къонакъбайлыкъ да этгенди. Ахырында чыгъармачылыкъларында жетишимле тежеп, сайлагъан ызларындан таймазларын тилегенди.

Ансамбль Москвагъа Советлени VIII съездлерине чакъырылгъанындан сора, аны эслегенлери, ол тюз жол бла баргъаны ачыкъланады. Анда башха коллективле да кеслерини фахмуларын кёргюзтгенлери себепли, бизни артистле аладан артха къалмазгъа кюрешгендиле. Ала бек ахырында чыгъа эдиле сахнагъа. Уллу театргъа правительствону келечилеринден сора Сталин да келген эди. Аны себепли усталыкъларын бютюнда кёргюзтюрге сюйгендиле. Ансамбль залдагъыланы, сыйлы къонакъланы да сейирге къалдыргъан эди.

Аны санында 1938 жылда къабарты, бир жылдан а малкъар хорла ачыладыла. Бир ауукъдан ала биригип, А.М. Авраамовну, Т.К. Шейблерни, С.Н. Ряузовну да чакъырып, ишин андан ары бардыргъандыла. Башчылыкъны уа А.М. Покровский этгенди. Аны концерт программасы тепсеуледен бла хоргъа деп жазылгъан чыгъармаладан къуралгъанды. Аланы жаздырыргъа деп алтмыш солист Москвагъа барып да келген эдиле.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, коллективни артистлерини бир къаууму фронтха кетип, ол ишин тохтатады. Немислиле республикадан къысталгъандан сора, жангыдан госпитальлада, аскерчилени алларында концертле бере башлайды. Малкъарлыланы кёчгюнчюлюкге ашыргъанларында, ансамбльде таулула къалмайдыла. Ол къыркъынчы жылланы ахырында кёп жерде гастрольлада болгъанды, таулула жашагъан Къыргъызда да.

Къабарты кесини ыразылыгъы бла Россейге къошулгъанлы 400-жыллыкъны республикада, Москвада да уллу байрамлагъандыла. Анга аталгъан къууанчлада коллектив кесин жаланда иги жанындан кёргюзтгенди. Къысха заманны ичинде концерт программа хазырланнган эди. Биягъы къыралыбызны ара шахары ансамбльге жарыкъ тюбегенди. Июньда ол тогъуз кюнню ичинде уллу предприятиялада, областьны колхозларында, илму къуллукъчулада, культураны келечилеринде къонакъда болуп, концертле бергенди.

Биринчи июльда ансамбль байрам программасын кёргюзтеди. «Известия» газетде «В расцвете творческих сил» деген ат бла статья чыгъады. Анда композитор Т. Шейблерни «Нартла» деген музыкалы-хореография композициясын къараучу бек жаратханы, коллектив аллай уллу чыгъарманы биринчи кере салгъаны да белгиленнгенди. Каражан Урусовну, Беппайланы Хаптуну, Улбашланы Мутайны, Соня Шериеваны, башхаланы да атлары энчи айтылгъанды. Аланы санында Билял Каширгов да болгъанды. Ол баш жигитни - Сосрукъну - сыфатын къурагъанды. Аны тепсеучю, жырчы, актёр хунери анда толу ачыкъланнгандыла.

Экинчи кюн ансамбльни РСФСР-ни Культура министерствосуна чакъырып, республиканы культурасына, искусствосуна къыйын салгъанланы орденле, майдалла бла саугъалагъандыла, сыйлы атлагъа да тийишли этгендиле. Ол жылны ичинде ансамбль атын битеу къыралгъа юч кере айтдыргъанды. Бир айдан ол биягъы ара шахарда Жаш тёлюню бла студентлени фестивалына къатышады. Тепсеу къауум андан кюмюш майдалны келтиреди. Ызы бла Къабарты-Малкъарны жыр эм тепсеу ансамбли Театрланы, ансамбльлени эм хорланы битеусоюз фестивалына барады. Андан а биринчи жерни алып къайтады. Аны андан сора тыш къыралла сакълагъандыла. Ненчасында къарс къакъгъандыла, бизни тепсеулеге баргъанларындан сора къараучула!

1965 жылда къырал ансамбльни экиге бёледиле. Хор аладан айырылады, тепсеучюле бла музыкантла «Кабардинка» атлы коллектив къурайдыла. Аны баш балетмейстери Г. Гальперин, балетмейстер-репетитору уа Улбашланы Мутай боладыла. Анга жангы сахна кийимле тигип, жаш тёлю да келеди. Ала таматаланы жолу бла баргъандыла. Мутай а артда коллективге кёп жылланы башчылыкъ этерикди, кёп уста тепсеучюлени да ёсдюрлюкдю. Аладан чыкъгъанды «Кабардинка» къырал академиялы ансамбльге кёп жылланы художестволу башчысы болуп тургъан Игорь Атабиев да.

Ансамбльни арт жыллада жетишимлери белгилидиле, бу статьяда аны къуралгъан жылларында къыйын, алай жарыкъ жолуну юсюнден айтыргъа излегенме. Жаланда къошарыгъым: Улбашланы Мутай ишлеп кетген  «Кабардинкагъа» миллет тепсеулени айныугъа этген къошумчулугъу ючюн «Миллет байлыгъы» деген сыйлы ат берилгенди.